سمیه سرافراز
به خداوند بخشنده ومهربان
چكيده
جامعه متشکل از انسانهاست و انسان موجودی است که روح خدا در او دمیده شده و استعدادهای رسیدن به کمال در درون او گذاشته شده است. بر اساس همین اصل، پیامبران و برگزیدگان الهی نیز دستورات الهی را برای هدایت انسانها به کار می‌بردند. در قرآن مجید، از هر نوع دسته بندی افراد از تاریخ، از اخلاق، از روشهای معاشرت و ... که فرهنگ ساز است صحبت شده است. فرهنگ در لغت به معنی: «علم و دانش ، ادب و تربيت،آثار علمي و ادبي يك قوم يا يك ملت» آمده است و... درباره‌ی اهمیت فرهنگ میتوان گفت اولويتهاي فرهنگي ضرورتا اگرچه به خودي خود تعيين کننده نيستند اما يک مؤلفه از نظام پيچيده عوامل علي هستند که مي تواند عامل برانگيزاننده ي مهمي در بلند مدت باشند. بدين معنا که ارزش هاي مادي يا ارزش هاي معنوي هر کدام تأثير گذار بر شکل و محتواي جامعه خواهند بود. به همین خاطر اسلام نیز فرهنگ را در برخی موارد به شکل کلی و در برخی دیگر به شکل جزیی و مبسوط از طریق قرآن و با بیان و شیوه نبی به جوامع معرفی میکند. فرهنگ انواع گوناگونی دارد که با توجه به شرایط جهان بینی آن جامعه شکل می گیرد. اما آنچه کمک به آسیب شناسی فرهنگی می کند توجه به فرهنگ پیشنهادی قرآن و بررسی فرهنگهای دور شده یا مانده از آن است.
مقدمه
عرصه فرهنگی دایره وسیعی است و به همین واسطه به لحاظ پژوهشی حوزه های فراوانی را مبتلا به است اما به جهت آنکه استراتژی مشخصی داشته باشیم و بر اساس یک نقشه کلی جهت دار حرکت کنیم باید به جای بررسی شاخ و برگهای فرهنگ ریشه و بستر آن را بررسی نماییم و درامتداد آن به پژوهش درمورد فرهنگ بپردازیم. اساس دیدگاه ما در این پژوهش آن است که اسلام آخرین دین و کامل ترین دین است و بحثی برسر اینکه چرا، نداریم و دراین مقوله نمی گنجد . \"دستورات مذهبی را که مترقی ترین دستورات است راه ما را معین فرموده .....\"(1) پس اساس و بستر تعیین استراتژی فرهنگی ما در این مقاله همان است که دستورات دین اسلام درقرآن وروایت بیان نموده است اما روشهای دست یابی به عملیاتی کردن این دستورات درزمانها و موقعیتهای مختلف درمیان جوامع متفاوت کارتئوریسین های فرهنگی است و این امر میسرنمی باشد مگر با پژوهشهای صحیح برحوزه های مختلف فرهنگ و این مهم مستلزم شناسایی این حوزه ها و تقسیم بندی آنهاست .
مقوله فرهنگ و بررسی آسیب های آن به قدری مهم است که سرنوشت یک جامعه و نسلهای آتی آن را رقم می زند. امام خمینی (ره) می فرمایند: \"درباره فرهنگ هر چه گفته شود کم است. می دانید و می دانیم اگر انحرافی در فرهنگ یک رژیم پیدا شود و همه ارگان ها و مقامات آن رژیم در صراط مستقیم انسانی و الهی پایبند باشند و بر استقلال و آزادی ملت از قیود شیطان عقیده داشته باشند و آن را تعقیب کنند و ملت نیز به تعبیت از اسلام و خواسته های ارزنده آن پایبند باشند دیری نخواهد کشید که انحراف فرهنگی بر همه غلبه کند و همه را خواهی نخواهی به انحراف کشاند ونسل آتیه را آن چنان کند که انحراف بصورت زیبا و مستقیم را راه نجات بداند و اسلام انحرافی را به جای اسلام حقیقی بپذیرد و بر سر خود و کشور آن آورد که در طول ستم شاهی و خصوصاً پنجاه سال سیاه بر سر کشور آمد.(2)
(1)(امام خمینی ، صحیفه نور ، ج 4 ، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، 1369 ، ص 13)
(2)( سخنرانی امام خمینی (ره) در تاریخ ۲۲/۱۱/۶۱)
کلید واژه ها
قرآن: کتابی است که آیات آن از جانب خداوند بر قلب نازنین رسول الله حضرت محمد (صلوات الله علیه) آخرین فرستاده ونبی از جانب خداوند برای هدایت بشر و آورنده دین مبین اسلام هم به طور تدریجی و هم کامل نازل گردیده است و تمامی دستورات و قوانین جامع را برای مسلمین شامل می گردد.
فرهنگ : در لغت نامه هاي فارسي در ذيل فرهنگ معاني «علم و دانش ، ادب و تربيت،آثار علمي و ادبي يك قوم يا يك ملت ،كتاب لغت ، نيكويي پرورش و بزرگي،هنر،حكمت و عقل و نيز شاخ درختي كه بخوابانندو بر آن خاك ريزند.»
آسیب شناسی: پاتو لوژی، رنج شناسی، ویداشناسی(1) آسيب شناسي عبارت است از مطالعه و شناخت ريشه بي نظيمها در ارگانيسم ، در واقع، آسيب شناسي اجتماعي ، مطالعه ناهنجاريها و آسيب هاي اجتماعي نظير بيكاري، اعتياد، فقر، خودكشي، طلاق. ولگردي، گدايي و... همراه با علل و شيوه هاي پيشگيري و درمان آنها به انضمام مطالعه شرايط بيمارگونه و نابسامان اجتماعي است.
آسیب شناسی فرهنگ: حضرت امام خمینی (ره) که ریشه تمامی معضلات جامعه را در بیماریهای فرهنگی می دانستند، کرارا گوشزد می کردند که آفات فرهنگی سموم کشنده ای هستند که سیاست و اقتصاد جامعه را هلاک می کنند. چنین بینشی ایشان را بیش از هرچیز، به آسیب شناسی فرهنگی در جامعه اسلامی سوق می داد، به همین دلیل در تمامی سخنرانیها و آثارشان نوعی جهت گیری آگاهانه در راستای تبیین و توضیح مسائل فرهنگی، مشهود است.
(1)(لغت نامه دهخدا)
ایشان غربزدگی، استعمار فرهنگی، جهل فرهنگی، . . . و بسیاری از آفات فرهنگی دیگر را از موانع اصلی دستیابی به الگوی جامع توسعه می شناخته اند(1). شهید مطهری نیز معتقدند\" بايد مثل طبيبى كه بيمارى را بررسى مىكند بررسى كنيم. اولين كار طبيب اين است كه او را تحت معاينه قرار مىدهد، مىخواهد بيمارىاش را تشخيص بدهد، از او سؤالاتى مىكند، سوابقش را مىپرسد، عوارضى را كه الآن دچارش هست مىپرسد، گذشتهاش را از او مىپرسد و همه كوششاش اين است. كه در درجه اول بيمارىاش را تشخيص بدهد، پس از آن در مقام معالجه برمىآيد.\" (2)
معنای فرهنگ
هنگامیکه واژه ی \"فرهنگ\" را در گفتگوهای معمولی هر روزه به کار می بریم، اغلب \"فرآورده های متعالی ذهن\" – هنر، ادبیات، موسیقی و نقاشی- را در نظر داریم. مفهوم فرهنگ آنگونه که جامعه شناسان آن را به کار می برند شامل این قبیل فعالیتها و امور بسیار دیگری است. فرهنگ به مجموعه ی شیوه ی زندگی اعضای یک جامعه اطلاق می شود؛ چگونگی لباس پوشیدن آنها، رسمهای ازدواج و زندگی خانوادگی، الگوهای کارشان، مراسم مذهبی و سرگرمیهای اوقات فراغت، همه را در بر می گیرد. همچنین شامل کالاهایی می شود که تولید می کنند و برای آنها مهم است. مانند تیر کمان، خیش، کارخانه و ماشین، کامپیوتر، کتاب و مسکن.
فرهنگ را می توان به لحاظ مفهومی از \"جامعه\" متمایز کرد، اما ارتباط بسیار نزدیکی بین این مفاهیم وجود دارد. \"فرهنگ\" به شیوه ی زندگی اعضای یک جامعه ی معین( عادات و رسوم آنها، همراه با کالاهای مادی که تولید می کنند) مربوط می شود.
(1)(صحیفه نور، ج 1، ص 156، تاریخ 19/11/1349)
(2)( مجموعهآثاراستادشهيدمطهرى ، ج25، احیای تفکر اسلامی، ص : 433)
\"جامعه\" به نظام روابط متقابلی اطلاق می گردد که افرادی را که دارای فرهنگ مشترکی هستند به همدیگر مربوط می سازد. هیچ فرهنگی نمی تواند بدون جامعه وجود داشته باشد. اما همانگونه، هیچ جامعه ای بدون فرهنگ وجود ندارد. بدون فرهنگ، اما اصلا انسان، به معنایی که معمولا این اصطلاح را درک می کنیم، نخواهیم بود؛ نه زبانی خواهیم داشت که با آن مقاصد خود را بیان کنیم و نه هیچ گونه احساس خود آگاهی، و تفکر یا تعقل ما نیز به شدت محدود خواهد بود. (1)
فرهنگ از منظر قرآن
در قرآن کریم، از فرهنگ به مفهوم مصطلح آن تعبیری یافت نمی شود; ولی به طور کلی قرآن کریم از فرهنگ در یک جا به عنوان زبان قوم یاد کرده است : « وَ مَآ أَرْسَلْنَا مِن رَّسُول ٍ إِلآ بِلِسَان ِ قَوْمِه ِ لِیُبَیِّن َ لَهُم ْ»(2) ما پیامبران را نفرستادیم، مگر با زبان قوم خودشان سخن بگویند. در جای دیگر از فرهنگ به عنوان حکم جاهلیت یاد کرده و در آیات بسیاری به اعتقادات و فرهنگ رایج عصر خود حمله می کند: « أَفَحُکْم َ الْجَـَهِلِیَّة ِ یَبْغُون َ وَمَن ْ أَحْسَن ُ مِن َ اللَّه ِ حُکْمًا لِّقَوْم ٍ یُوقِنُون َ» (3) آیا حکم جاهلیت را می جویید؟ برای گروهی که باور دارند، حکم چه کسی از حکم خدا بهتر است؟ همچنین از فرهنگ به عنوان سنن یاد کرده و در آیات بسیاری سنت گذشتگان و آداب و رسوم آن ها را یادآوری کرده است: « قَدْ خَلَت ْ مِن قَبْلِکُم ْ سُنَن ٌ فَسِیرُوا فِی الاْ ?َرْض ِ فَانظُرُوا کَیْف َ کَان َ عَـَقِبَة ُ الْمُکَذِّبِین َ»(4) پیش از شما، سنت هایی وجود داشت ; ]
(1)( آنتونی گیدنز، 1376، جامعه شناسی، منوچهر صبوری، تهران، نی، صص. 56-55)
(2) (ابراهیم ،4)
(3)(مائده ،50)
(4) (آل عمران، 137)
و هر قوم، طبق اعمال و صفات خود، سرنوشت هایی داشتند; که شما نیز همانند آن را دارید[ پس بر روی زمین، گردش کنید و ببینید سرانجام کار تکذیب کنندگان ]آیات خدا[ چگونه بود؟(1)
قرآن سرچشمه فرهنگ سازی
اساس عناصر فرهنگ ساز در قرآن کریم آمده است و آيات و روايات بسياري در زمينه فرهنگ سخن مي گويند اما پایه های آن درآیات سوره حمد ( فاتحه) بیان گردیده است، اولین سوره قرآن که دارای اساسی ترین پایه های فرهنگی برای ساختن یک جامعه با فرهنگ توحیدی است. همان آسیبی که بسیار از جوامع امروز را گریبان گیر شده است یعنی دوری از فرهنگ توحیدی . آغاز فرهنگ قرآنی با آموزش است خداوند قبل از هرگونه انذار یا تبشیری آیات قرآن را با آموزش شروع میکند و این تعلیمات از سوره فاتحه آغاز میگردد:
1- آموزش شروع کردن هر کاری با نام ویاد کسی است که به ما هستی بخشیده بسم الله الرحمن الرحیم، به نام خدایی که الله است و هستی بخش و صاحب بخشش، بنابراین بیان نام خدا درنیت و بر زبان و بر متن آغاز کننده هر کا رباید باشد.
2- سپس آموزش حمد و سپاس و شکر گذاری آنکه صاحب تمام خلقت است الحمدالله رب العالمین، پس شکر گذاری بعد از نام خدا مشوق حرکتی ماست. سپاس از کار خوب واز نیکی ها عامل تشویش و محرک امواج خیر است.
3- تعلیم بخشش و کرامت الرحمن الرحیم. امید بخشی به و تساهل و تسامح نسبت به خطاها عامل کمرنگی یاس در جامعه است .
(1) (قرآن و فرهنگ زمانه، سید محمدعلی یازی، نشر کتاب مبین، ص 24 به بعد)
4- اینکه بد وخوب، خیر وشر، ثواب و عقاب باید روزی به دست خدا صاحب خلقت محاسبه می گردد مالک یوم الدین آموزش اینکه هم عامل نظارت بر اعمال است هم اینکه بشر بداند روز حسابررسی است و بیاموزد برای بهبود فرهنگ جامعه میان خوب و بد شو خیر حساب رسی کند جزا پاداش دهد تا تشویقی برای سالم سازی فرهنگی باشد.
5- ایاک نعبد و ایاک نستعین آموزش بندگی فقط برای خدا، آموزش آزادگی، آموزش همیشه امیدوار بودن است، نه بندگی پول و دنیا نه بردگی انسانهای ظالم، توکل و توسل از خدایی که خالق جهان است دوری تکیه بر غیرخدا یعنی در تمام مراحل زندگی ... از او یاری می گیریم . پس اگر می دانیم و یاری میگیریم
6- آموزش درخواست هدایت، اهدنا الصراط المستقیم درخواست راهنمایی، تقاضای نمایاندن راه صحیح اهدنا الصراط المستقیم، تعلیم درخواست راه نیک طلبیدن از پیامبران و امامان و صالحین در جامعه، طلب نصیحت مشفقانه، طلب راه خیر
7- آموزش درخواست نمایاندن راه آنها که شامل نعمتهای الهی می شوند و در دسته ایشان قرار گرفتن و ممانعت از لحظه های لغزش، تقاضای جلوگیری از پرتاب شدن در دسته گمراهان
هفت کلید طلایی فرهنگ توحیدی ساز برای جامعه در این سوره بیان گردیده و سور بعدی قرآن شرح و تبیین این هفت کلید طلایی فرهنگ توحیدی است.
دوری ازملاکهای فطری عامل آسیبهای فرهنگی
تعریف اسلام از دیدگاه قرآن به معنای تسلیم خدا و عبد او بودن است یعنی زمانیکه به تحقیق پی بردی اسلام دین حق است و به آن یقین پیدا کردی و تن به پذیرش آن دادی باید تسلیم اوامر الهی گردی بنابراین جامعه ای که اسلام را پذیرفت و برای برپایی اسلام قیام کرد فرهنگ آن از دید قرآن تابع اوامر الهی است و آغاز گر پایه های فرهنگی و چارچوب کلی فرهنگ توحیدی داشتن هفت کلید سوره حمد است. این هفت کلید فرهنگی قرآن یکسری قوانین مطابق فطرت بشری است و همین امر مطابقت آنها با فطرت بشری عمل رشد و بالندگی می شود همان نقطه ضعفی امروز فرهنگ غربی را با تمام پیشرفتهای علمی و تکنولوزیکی به نزول می برد.
انسان به حکم نوعیت خاص خود ، ولو بالقوه ، شخصیت معین و راه و مقصد معین دارد که قائم به فطرت خدایی اوست و \"خود \" واقعی او را آن فطرت تعیین میکند . مسخ شدن و نشدن انسان را با ملاکهای فطری و نوعی انسان میتوان سنجید نه با ملاکهای تاریخی . هر تعلیم و هر فرهنگ که با فطرت انسانی انسان سازگار باشد و پرورش دهنده آن باشد ، آن فرهنگ اصیل است هر چند اولین فرهنگی نباشد که شرایط تاریخ به او تحمیل کرده است ، و هر فرهنگ که با فطرت انسانی انسان ناسازگار باشد ، بیگانه با او است و نوعی مسخ و تغییر هویت واقعی او و تبدیل \" خود \" به \" ناخود \" است هر چند زاده تاریخ ملی او باشد.(1)
جهان بینی مادی عامل آسبیهای فرهنگی
اولین و اساسی ترین موضوع فرهنگی جامعه هر دوره پیامبری دعوت آن جامعه به یکتا پرستی است، یعنی اصلاح یا تغییر جهان بینی غلط آن مجموعه است . آغاز حرکت تمامی انبیاء در جهت اصلاح آسیبهای فرهنگ جامعه شان با دعوت به توحید است یعنی اصلاح یا تغییر جهان بینی که این دعوت از طرف کسی است که خود در آن روزگار نسبت به سایرین از تمام ابعاد اخلاقی و رفتاری ممتاز است.
اینکه اسلام فرهنگی به جهان عرضه کرد که امروز به نام \" فرهنگ اسلامی \" شناخته میشود ، نه از آن جهت بود که هر مذهبی کم و بیش با فرهنگ موجود مردم خود درمیآمیزد ، از آن متأثر میشود و بیش و کم آن را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد ، بلکه از آن جهت بود که فرهنگ سازی
(1) (مرتضی مطهری، کتاب جامعه و تاریخ، صفحه61)
در متن رسالت این مذهب قرار گرفته است. رسالت اسلام بر تخلیه انسانهاست از فرهنگهایی که دارند و نباید داشته باشند و تخلیه آنها به آنچه ندارند و باید داشته باشند و تثبیت آنها در آنچه دارند و باید هم داشته باشند . مذهبی که کاری به فرهنگهای گوناگون ملتها نداشته باشد و با همه فرهنگهای گوناگون سازگار باشد ، مذهبی است که فقط به درد هفتهای یک نوبت در کلیسا میخورد و بس. (1) \" اسلام این جور جهات دارد وکسی که می خواهد اسلام را بشناسد ، همه جهات دراسلام هست ، یعنی آن چیزی که مربوط به رشد فرد است ، آن چه که مربوط به رشد جامعه است ، آن چه که مربوط به سیاست است ، آن چه که مربوط به اقتصاد است و آن چه که مربوط به فرهنگ است ، تمام اینها دراسلام هست ... \"(2)
پس قرآن برای تغییرات فرهنگی در جامعه به ما می آموزد که :
برنامه ریزی فرهنگی نه تقلید فرهنگی
برنامه ریزی فرهنگی در قرآن راه را برای اصلاح و تغییرات یک جامعه حتی بسیار عقب افتاده آماده کرده است مانند عرب بادیه نشین آن دوره پیامبر، از جمله راهبردهای قرآن در برنامه ریزی فرهنگی:
1- جامعه را باید دعوت به توحید کرد یعنی پایه ترین تغییر مورد پذیرش فطرت، که این امر مستلزم داشتن زمینه وسیع از گرایشهای دینی نیست. برای فراهم کردن یک شبکه اجتماعی با فرهنگ دینی کافی است از کوچکترین و پایه ای ترین نقاط اشتراک استفاده نمود همانگونه که انبیاء عمل می کردند .
(1)(مرتضی مطهری، کتاب جامعه و تاریخ، صفحه61)
(2) (حضرت امام خمینی ، صحیفه نور ، ج 4 ، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، 1369 ،ص 114 )
2- دعوت از جامعه باید از سوی کسی یا گروهی باشد که عامل به عمل صالح باشد، نه اینکه کسانی یا گروهی که جامعه را دعوت به رفتار اجتماعی صحیح میکنند از عمل صحیح دور باشند (1) آیا مردم به خیرو نیکی فرمان میدهید و خود را فراموش می کنید. اتامرون الناس بالبر وتنسون انفسکم وانتم تتلون الکتاب افلا تعقلون بسیاری از انحرافات دینی در فرهنگ تمامی جوامع از بد عمل کردن کسانی است که با لباس دین و با نیت منافع مادی فرهنگ جامعه را به بیراهه برده اند واینامر اختصاص به جامعه مسلمین ندارد همانطور که می بینید مسیحیت امروز نیز حقیقت این دین نیست .
3- ارائه پیام فرهنگی مثل بیان و کلام نبی و ارائه آموزشهای فرهنگی مکتوب مثل کتابهایی که پیامبران از جانب خداوند ارائه می کردند.
4- انتخاب پیامبران از میان خود آن اقوام آشنا به زبان و آداب و رسوم آنهاست، انبیاء از میان مردم عادی با همان شرایط زندگی وبا همان زبان اما تنها تمایز آنها در تقوای ایشان است.
5- صبر و استقامت درامر اصلاح فرهنگی جامعه، صفت بارز اغلب انبیاء و امامان ما صبر و شرح صدر و استقامت ایشان است از جمله حضرت ایوب، حضرت یعقوب، حضرت نوح و عیسی و... و به خصوص پیامبر اسلام صلوات الله علیه .
دسته بندی فرهنگی درقرآن
از ابتدای تا انتهای سور در قرآن کریم دسته بندی ها و شرح خرده فرهنگها است که آموزش و اجرای آنها سختار کلی فرهنگ اسلامی را می سازند مثلا فرهنگ نحوه برخورد با والدین، و نحوه رفتار در ورود به منزلی برادر مومن دیگر(سوره نور)، رفتار با زنان سوره طلاق، فرهنگ رسیدگی به
(1)(آیه 44بقره )
ایتام و نیازمندان، فرهنگ عفاف و حجاب(سوره نور) فرهنگ ترویج مسؤولیت پذیری و دفاع از کیان جامعه اسلامی ; فرهنگ جهاد و شهادت ; فرهنگ عدالت محوری در گستره های فردی و اجتماعی ; اطاعت پذیری از مسؤولان مورد تأیید حاکم شرع ; توجّه به فضایل اخلاقی و نهادینه کردن آن و انذار از رذایل اخلاقی و بسیاری دیگر.
دسته بندی افراد جامعه و تعیین گروه هدف
متاسفانه از آسیب های بزرگ جوامع دسته بندی نکردن آموزه های فرهنگی و تنظیم نکردن نوع برخورد با گروه های متفاوت اجتماعی است. قرآن در آیات متعدد از دسته ها وگروههای متفاوت مردم در جامعه صحبت میکند که برخی منافق، برخی صادقند، برخی دروغ گو و برخی نادان، برخی کافر و برخی مومن و برخی محسنین همچنین از زنان و مردان و کودکان و حتی از نابالغ و بالغ سخن می گوید . این دسته بندی ها برای تغییرات و اصلاح در جامعه نیاز است چرا که تدابیر اسباب فرهنگی مختلف را در جامعه تعیین میکند . مثلا درآیه 12 سوره بقره خداوند به پیامبر هشدار می دهد که کافران (آن دسته مورد نظر این آیه ) به هوش باش که همین ها تبهکارانند (الا انهم هم المفسدون ولکن لایشعرون)
عوامل فرهنگی انگیزش خوبی
عامل منع فساد و گسترش در جامعه نه برخوردهای قهری بلکه شناسایی عوامل انگیزشی عمل به خیر است که متاسفانه در بسیاری از موارد حکومتها به علت طولانی بودن روند عوامل انگیزشی به خیر از آن صرف نظر و به امکانات قهری پناه می برند.
فرهنگ شکر گزاری : درجای جای فرهنگ قرآنی حمد و سپاس به راههای مختلف بیان شده است الحمدالله رب العالمین پروردگاری که خالق همه هستی است چه نیازی به حمد ما دارد آیا جز این است که آموزش فرهنگ شکر گزاری را می دهد. سپاس نعمتهایی که خداوند به ما ارزانی داشته، سپاس زحمات معلم، سپاس زحمات والدین، سپاس از هدایتگری نبی ... این فرهنگ قدر دانی در جامعه عامل تشویق اعضای جامعه برای تکرار خوبیهاست. لعن شکرتم لازیدنکم و لعن کفرتم ...
فرهنگ بشارت و امید: متاسفانه یکی از آسیبهای فرهنگی دعوت به هم رنگ جماعت شدن است چون ممکن است اگر در جماعتی عده ای قلیلی بخواهند خوب باشند ممکن است تحقیر یا مظلوم شوند و این باعث میشود بیشتر جوامع امروزی را از پیشرفت درخوبیها باز دارد و این نا امیدی است به خصوص به آینده ، خداوند در آیه 25 سوره بقره به پیامبر می فرماید: به کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند نوید ده که برایشان باغ هایی است از پای درختانش نهرها جاری است...وبشر الذین ءامنوا و عملوا الصالحات ان لهم جنات تجری .... آسیبی که متاسفانه امروز در محیطهای دانشگاهی گریبان گیر شده و انتقادهای زیاد اساتید بعضا حتی با نیات خیر زمینه ساز ایجاد نا امیدی در دل جوانان ما می گردد.
فرهنگ توبیخ و بخشش: تشویق از ماده‌ی الشَّوْق به معنای کشیده شدن نفس آدمی به سوی امری می‌باشد. مِصباح المُنیر در ماده ( ش و ق ) می‌گوید: الشَّوْقُ إلَی الشَّیْءِ نِزاعُ النَّفْسِ إلَیْهِ؛ بنابراین تشویق که مصدر باب تفعیل است در لغت به این معانی آمده است: بر انگیختن، به شوق آوردن(1)، راغب ساختن، آرزومند کردن(2)، کار کسی را ستودن و او را دلگرم ساختن به چیزی. در لسان العرب آمده: شَوَّقَنی: هٰاجَنی فَتَشَوَّقْتُ إذٰا هَیَّجَ شَوْقَک. أقرَب المَوارِد نیز چنین گفته: شَوَقَّه إلَیْه (هَیَّجَه) أیْ: حَمَلَه عَلَی الشُّوقِ. تنبیه نیز مصدر باب تفعیل از ماده‌ی النَّبَه به معنی بیدار شدن می‌باشد. لسان العرب می‌گوید: النَّبَه: الإنْتِباهَ مِنَ النَّوْمِ؛ پس تنبیه در لغت عبارتست از: آگاه ساختن کسی بر امری، بیدار کردن، هشیار ساختن، واقف گردانیدن به چیزی، ادب کردن(فرهنگ معین) و مجازات کردن(3). در لسان العرب چنین بیان شده: نَبَّهْتُهُ عَلَی الْشَّیْءِ: وَقَّفْتُهُ عَلَیْه.
(1)(لغت نامه دهخدا)
(2)(همان
(3) (فرهنگ معین)
تشویق‌های قرآن گسترة وسیعی دارند؛ هم به لحاظ كلمات كه بدین منظور استفاده شده، هم به لحاظ افرادی كه مورد تشویق قرار گرفته‌اند، هم از نظر مشوّقان و هم متعلقات تشویق و پاداش‌های متعددی كه برای افراد شایسته لحاظ شده است. برای نمونه، خدای متعال به پیامبرش دستور می‌دهد كه هنگام گرفتن زكات از مردم، آنان را تشویق كند: «از اموال آنان صدقهای [زكات] بگیر كه بدان وسیله پاكشان سازی و آنان را بركت و فزونی بخشی [=اموال یا حسناتشان را نشو و نما دهی] و ایشان را دعا كن كه دعای تو آرامشی است برای آنان، و خدا شنوا و داناست».(1) در چند نمونه از این آیات، قرآن مجید می‌فرماید: هَلْ جَزَاءُ الْإِحْسَانِ إِلَّا الْإِحْسَانُ ، آیا پاداش نیکی و خوبی غیر از نیکی و خوبی است. وَ أَمَّا مَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صَالِحًا فَلَهُ جَزَاء الْحُسْنَی(2) اما هر کس ایمان بیاورد و عمل صالح و شایسته انجام دهد پس برای او جزاء و پاداش نیکوست.وَ جَزَاءُ سَیِّئَةٍ سَیِّئَةٌ مثل‌ها(3) و پاداش بدی، بدی مثل آن است. لِیَجْزِیَ الَّذِینَ أَسَاؤُوا به ما عَمِلُوا وَ یَجْزِیَ الَّذِینَ أَحْسَنُوا بِالْحُسْنَی(4) تا بدکاران را به کیفر کارهایشان برساند و نیکوکاران را در برابر اعمال نیکشان پاداش دهد.
بیماریهای اخلاقی و آسیب فرهنگی
قـرآن با آیات عدیده اخلاقى و توصیه هاى بسیار به فضایل در حـدى بـه اخـلاق و حـكمت عملى توجه دارد كه میتوان آن را یك رساله اخلاقى متعالى در نظر گرفت، و در اغلب مكاتب و كتب اخلاقى، نفوذ آیات و احكام اخلاقى قرآنى مشهود است. (5)
(1)(توبه: 103)
(2)(سوره الرحمن، آیه60)
(3)(سوره الکهف، آیه88)
(4)(سوره الشوری،آیه4)
(5)(تعالیم اخلاقى در قرآن نوشته بشیردار، در كتاب تاریخ فلسفه در اسلام، تدوین م. م. شریف، 1/224 - 241)
بنابراین زمانی که جامعه ای بخواهد در جهت اخلاق توحیدی گام بدارد باید فرهنگ حام بر اخلاق در جامعه را آسیب شناسی کند و آسیب شناسی به معنای شناخت بیماریهای فرهنگی و ارائه راهکار برای درمان آنهاست. خوش بختانه قرآن در ابعاد گسترده این امراض اخلاقی را نمایان و معرفی کرده است و ما نیز وظیفه مطالعه آنها را بر عهده داریم. ازجمله این امراض:
انکار پروردگار: (آیه 28بقره) کیف تکفرون بالله وکنتم امواتافاحیاکم...،
دروغ گویی: (آیه 10 بقره) پيامبر گرامي اسلام(ص) فرمودند:« خيانت بزرگي است که با برادرت سخني بگويي که او تو را تصديق کند و تو به او دروغ گفته باشي» (عبدالله شبر، اخلاق عبادي ص232) ... و لهم عذاب علیم الیم بما کانوا یکذبون. على (ع) مىفرمايد: « الصدق يهدى الى البر، و البر يهدى الى الجنة»(1) \" راستگويى دعوت به نيكوكارى مىكند، و نيكوكارى دعوت به بهشت\".،
عهد شکنی: ( آیه 27بقره) حضرت علي(ع) در اين رابطه مي فرمايند: هيچ موضوعي همانند وفاي به عهد در ميان مردم با تمام اختلافاتي كه دارند، مورد اتفاق نيست. حتي مشركان هم، پيمان ها را در ميان خود محترم مي شمردند، زيرا عواقب پيمان شكني را دريافته بودند. (نهج البلاغه، نامه ۵۳) ومهم ترين آيه اي كه مي توان در اين رابطه نام برد، آيه ۳۴ سوره اسراء است. خداوند در اين آيه مي فرمايد:«به پيمان ]خود [ وفا كنيد، زيرا كه از پيمان پرسش خواهد شد.» «عهد» در اين آيه، مطلق آمده، در نتيجه عموميت را مي رساند و حكم آيه، همه عهدها را در برمي گيرد.(2) الذین ینقضون عهدالله من بعد میثاقه ... ،
(1)(مشكاة الانوار، طبرسى، صفحه 157)
(2) (تفسير آسان، محمدجواد نجفي خميني، ج۱۰، ص۳۹؛ تفسير نور، محسن قرائتي، ج۷، ص۵۷)
تکبر: (آیه 34بقره) ... الا ابلیس ابی و استکبر و کان من الکافرین دنیا گرایی
رفتار حضرت محمد (صلوات الله علیه)الگوی مقابله با آسیبهای فرهنگی
بیش از هزار مورد در قرآن اشاره به رفتارهای نبی اکرم صلوات الله علیه اشاره شده است به رفتار پیامبر اکرم که الگوی فرهنگی بسیار غنی است.
شب زنده داری که عامل اتصال روحی میان مخلوق و معبود است.
تلاوت قرآن
ذکر خدا : ذکر قلبی و ذکر زبانی ( تطور- قطع از دیگران و با اخلاص رو کردن به خداست)
عبادت مستمر:حتی پیامبر از ما هم به عبادت محتاج تر است (و ذکر اسم ربک و تذکر) .
دلسوزی برای مومنین: ای پیامبر خودت را هلاک نکن.
صبر: صبر در مقابل کنایه ها و تحقیرها و تهمتها برای هدفی بزرگ (آیه 10 سوره مزمل) شبکه سازی اجتماعی با صبر تقویت نیروها وجذب افراد اجتماعی، مثلا مقاومت لبنان امروز نتیجه صبر در شبکه سازی اجتماعی است.
توکل: اعتماد دائمی بر قدرت بی نهایت الهی در تمام مراحل زندگی اش .
تساهل و تسامح: مهلت دهی و فرصت دادن به برخی افراد حتی کفار (آیه 10 سوره مزمل).
آسیب های فرهنگی در فرهنگهای آسیب رسان
فرهنگ اسلام سکولاریستی؛ «سکولاریسم اسلامی» منکر جدایی دین از سیاست است؛ چون مرجعیت دین را در قلمرو ارزش ها پذیرفته است و این دیدگاه، منادی جدایی دین از دولت است و می خواهد که دست نهاد دین را از دولت و قانون گذاری و ساختارسازی کوتاه کند... از آغاز قرن بیستم تلاش اندیشمندان مسلمان این بوده است که مدل تازه ای از دولت ارائه کنند و پاسخی به مسئله مهم «دولت سازی» بدهند؛ از این رو هر جریانی با توجه به گرایش های خود مدلی ارائه کرده است. یکی از این مدل ها، همین مدل «سکولاریسم اسلامی» است که هم می خواهد ویژگی های دولت مدرن را داشته باشد و هم اتصاف به صفت اسلامی باشد.(1)
فرهنگ غربي؛ دانیل لرنر، رستو، مک کله لند، رایزمن و کسانی که نظریه خود را مبتنی بر تناقض میان سنت و صنعت مدرن و ماقبل مدرن ارائه کرده اند، در نهایت، غربی شدن را تنها راه توسعه قلمداد کرده اند. اما امام خامنه ای می فرمایند: فرهنگ غرب \" فرهنگ مهاجم است؛ هرجا وارد شود، هويت‌زد‌‌‌‌‌ايي مي‌كند؛ هويت ملتها را از بين مي‌برد. فرهنگ غربي، ذهنها را، فكرها را مادي مي‌كند، مادي پرورش مي‌د‌‌‌‌‌هد؛ هدف زندگي مي‌شود پول و ثروت؛ آرمانهاي بلند، آرمانهاي معنوي و تعالي روحي از ذهنها زد‌‌‌‌‌ود‌‌‌‌‌ه مي‌شود. خصوصيت فرهنگ غربي اين است. يكي از خصوصيات فرهنگ غربي، عاد‌‌‌‌‌ي‌سازي گناه است؛ گناه‌هاي جنسي را عاد‌‌‌‌‌ي مي‌كنند\". (2) امام خمینی (ره) نیز فرمودند: \"بی شک بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیت هرجامعه دخالت اساسی دارد، فرهنگ آن جامعه است. اساسا فرهنگ هر جامعه، هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می دهد و با انحراف فرهنگ، هرچند جامعه از بعدهای اقتصادی، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند و قوی باشد ولی پوچ و پوک و میان تهی است. اگر فرهنگ جامعه ای وابسته و مرتزق از فرهنگ غرب باشد، ناچار دیگر ابعاد آن جامعه به جانب مخالف گرایش پیدا می کند، و بالاخره در آن مستهلک می شود و موجودیت خود را در تمام ابعاد از دست می دهد\"(3)
فرهنگ نسبی گرایی؛ نظریه ای است که می گوید درباره مواد فرهنگ انسانی نیز به غلط فرض شده که اینها مانند مادههای بیرنگ هستند که شکل و تعین خاص ندارند ، شکل و کیفیت اینها
(1) (منصور میراحمدی، سکولاریسم اسلامی؛ نقدی بر دیدگاه روشنفکران مسلمان)
(2)(بيانات امام خامنه ای در د‌‌‌‌‌يد‌‌‌‌‌ار جوانان استان خراسان شمالي)
(3) (امام خمینی(ره) صحیفه نور، ج 15، ص 16)
را تاریخ میسازد ، یعنی فلسفه به هر حال فلسفه است و علم علم است و مذهب مذهب است و اخلاق اخلاق است و هنر هنر ، به هر شکل و به هر رنگ که باشند ، اما اینکه چه رنگ و چه کیفیت و چه شکلی داشته باشند ، امری نسبی و وابسته به تاریخ است و تاریخ و فرهنگ هر قوم فلسفهای ، علمی ، مذهبی ، اخلاقی ، هنری ایجاب میکند که مخصوص خود اوست . و به عبارت دیگر ، همچنانکه انسان در ذات خود بیهویت و بیشکل است و فرهنگ او به او هویت و شکل می‌دهد ، اصول و مواد اصلی فرهنگ انسانی نیز در ذات خود بیشکل و رنگ و بیچهرهاند و تاریخ به آنها هویت و شکل و رنگ و چهره می‌دهد و نقش خاص خود را بر آنها میزند . این نظریه همان نظریه نسبی بودن فرهنگ انسانی است.
برخی در این نظریه تا آنجا پیش رفتهاند که مدعی شدهاند که حتی طرز تفکر ریاضی تحت تأثیر سبک خاص هر فرهنگ قراردارد \"(1) .
اما آنچه نسبی است علوم و ادراکات اعتباری و عملی است . این ادراکات است که در فرهنگهای مختلف برحسب شرایط مختلف زمانی و مکانی ، مختلف است و این ادراکات است که واقعیتی ماورای خود که از آنها حکایت کند و معیار حق و باطل و صحیح و غلط بودن آنها باشد ، ندارند . اما علوم و ادراکات و اندیشههای نظری که فلسفه و علوم نظری انسان را میسازند ، همچون اصول جهان بینی مذهب و اصول اولیه اخلاق ، اصولی ثابت و مطلق و غیر نسبی میباشند . (2)
جهل و عدم کمال طلبی آسیب عظیم فرهنگی
دنیای امروز از آسیب جبران ناپذیری در عرصه فرهنگ رنج می برد وآن ندانستن است. استراژی که هنوز توسط رسانه های سرسپرده دنبال می شود بی خبر نگه داشتن از حقیقت است، بنا براین
(1)(اشپنگلر ، جامعه شناس ، به نقل ریمون آرون در مراحل اساسی اندیشه در جامعه شناسی ، ص 107. (
(2)(مرتضی مطهری، کتاب جامعه و تاریخ، صفحه61)
آنچه را دارند نهایت کمالات می دانند. اما انسانها در دست یابی به کمالات باید بالاترین نقطه را مد نظر بگیرند و نباید به کم قانع باشند (تبتیلا) این دستور قرآن است.(1) آنچه توانست مردم ایران را به لطف الهی موفق به تحول فرهنگی گرداند خواستن کمالات و بصیرت یافتن نسبت به فرهنگ اسلامی از طریق فقهای شیعه بود.
فوکو از فرهنگ اسلامي و شيعي به عنوان يک پتانسيل قوي سخن به ميان مي آورد و معتقد است مردم ايران با مذهب شيعي و اسلامي خود قدرت و نيرويي توليد مي کنند که به واسطه ي اين نيرو رژيم دندان مسلح پهلوي وادار به تسليم مي شود. فوکو در مقاله اي تحت عنوان «دين بر ضد شاه» مي نويسد: هويت واقعي خود را کجا بايد سراغ گرفت؟ جز در اين اسلامي که قرن ها پيش زندگي روزانه، پيوندهاي خانوادگي و روابط اجتماعي را با مراقبت تمام سامان داده است؟ فوکو با اين بينش معتقد است که اسلام شيعي نيز در ذات خود، اين قدرت و نيرو را دارد و در زمان مقتضي مي تواند قدرت را جمع آوري کرده و عليه حکومتي يا رژيمي به کار گيرد و در ايشان شوري مي دمد که هم سياسي است و هم ديني... اين مذهب تنها زبان ساده اي براي بيان آرزوهايي که الفاظ ديگري پيدا نکرده اند، نيست.
کذب عامل آسیب پذیری فرهنگ
آنچه فرهنگ یک جامعه و یا یک مجموعه را پایدار و ماندگار میکند پاکی و صداقت آن است مانند آن تمدنی که نبی اکرم در مدینه النبی بر پا کرد، صداقت و مطابقت با بنیانهای پاک هر نهاد آزاده ای را مجذوب می کند بسیاری از آسیب هایی که در فرهنگ ایجاد می شود و عامل تخریب حتی یک تمدن میگردد دروغ بودن و ناپاک بودن بنیان آنهاست مانند فرهنگ صهیونیسم، پس\"گفتار و اعتقاد پاکیزه مانند درختی است که ریشه اش استوار و شاخه اش در آسمان است .\"(2)
(1)(سوره مزمل آیه 9)
(2)(آیه 24سوره ابراهیم)
تزریق الگوهایی از جمله مدلهای القایی صهیونیستی در فرهنگ بشریت هر چند مدتی طولانی را در تاریخ فرهنگی انسانها طی کند اما ماندگار نخواهد بود البته چه بسا نسلهای بیشماری را قربانی کند اما در نهایت نابود می گردد آنچه پیروز است و باقی است خیر و پاکی است.
آسیب طرز تفكر خيالبافانه در فرهنگ
عده ای تنها به این بسنده کرده اند که در دل و در ذهن اسلامی باشند اما در عمل به هیچ یک از دستورات قرآن عمل نکنند و این موضوع از آسیبهایی است که فرهنگ اسلامی امروز از همان ابتدا به آن دچار شده است.
ما مسلمانان اگر بخواهيم طرز تفكر خودمان را تصحيح كنيم بايد به سوابق و گذشته و تاريخ خودمان مراجعه كنيم، چرا كه ريشههاى اين آسيب بسا هست كه از زمانهاى خيلى دور باشد. البته مختلف است؛ بعضى دو قرن و بعضى سه يا چهار يا پنج قرن و بعضى از آنها ممكن است سيزده قرن سابقه داشته باشند، يعنى از قرن دوم اسلام پيدا شده باشند. من به يكى دو مطلب اشاره مىكنم كه مربوط به قرون اول اسلامى است، گو اينكه در قرن ما هم ريشههاى جديدى پيدا كرده است. از جمله آسيبهاى قرون اوليه اسلامى خوار شمردن تأثير عمل در سعادت انسان است. به عبارت ديگر رجوع از طرز تفكر واقعبينانه به خيالبافانه. انسان اگر به قرآن كه سند و مرجع اول ماست مراجعه كند و بعد از قرآن اگر به سنت قطعى نبوى و همچنين سنن قطعىاى كه از ناحيه ائمه اطهار رسيده است- مثل رواياتى كه از ناحيه آنها رسيده است- مراجعه كند كاملًا به اين اصل پى مىبرد كه اسلام دين عمل است. (1)
تمدن آفرینى فرهنگ قرآن كریم و آسیب پذیری توسط تمدن غربی
ای بی تایلور در کتاب فرهنگ ابتدایی: فرهنگ (culture) را مترادف با تمدن (civilization) به
(1)(شهيدمطهرى، احیای تفکر اسلامی، ص : 433)
کار گرفت:«فرهنگ یا تمدن به مفهوم قوم نگاری عام، خود، مجموعه ی پیچیده ای است مشتمل بر معارف، معتقدات، هنر، حقوق، اخلاق، رسوم و تمامی توانایی ها و عاداتی که بیشتر به عنوان عضوی از جامعه اخذ می نماید. قرآن مجید سرمنشا اغلب علوم، هنرها، اخلاق وحقوق است و هنرهاى اسلامى است. بنابراین مایه تمدن سازی است. قرآن زمانی بر پیامبر و در موقعیتی بر ایشان نازل گردید که جزیره العرب از تمدن به دور بود اما اجرای دستورات آن به توسط نبی اکرم صلوات الله علیه السلام تمدنی عظیم را درآن مکان حاصل نمود و این نمونه ای از تمدن آفرینی قرآن می باشد و درامتداد آن لشگر کشی مسلمین به مناطق گوناگون باعث شد از تمدن اسلامی بهره های فراوانی گیرند. این در حالی است که تمدن غرب امروز خود را تنها مدعی در عرصه فرهنگ می داند و این یک آسیب بزرگ در عرصه فرهنگی است این صدمه بزرگ در عرصه فرهنگی زمانی نمایان می گردد که این نظریه توسط مردم جوامع گوناگون پذیرفته می گردد و خود را در رسیدن به این تمدن عقب مانده ویا دست نایافتنی می بینند . امام خمینی می فرمایند: \"مبادا اساتید و معلمینی که به وسیله ی معاشرت ها و مسافرت به جهان به اصطلاح متمدن، جوانان ما را که تازه از اسارت استعمار رهیده اند تحقیر و سرزنش نمایند و خدای ناکرده از پیشرفت و استعداد خارجی ها بت بتراشند و روحیه ی پیروی و تقلید و گداصفتی را در ضمیر جوانان تزریق نمایند و به جای این که گفته شود که دیگران کجا رفتند و ما کجا هستیم به هویت انسانی خود توجه کنند و روح توانایی و راه و رسم استقلال را زنده نگهدارند.(1) \" ... ما الان از فرهنگ و اکثر علوم، احتیاجی به خارج نداریم و اگر در صنعت هم مانند آنها نیستیم، نباید خودمان را ببازیم و بگوییم که آنها پیشرفته هستند و ما همه چیزمان باید خارجی باشد ، نه مساله این جور نیست...\".(2)
(1)( سخنرانی امام خمینی (ره ) در تاریخ ۲۹/۴/۶۷ )
(2) (جلد 18 صحیفه امام، ص219)
نتیجه گیری
قرآن به عنوان آخرین کتاب به آخرین نبی یعنی پیامبر اسلام سرچشمه فرهنگ سازی است و راهکارها و دستورات آن بر پایه فطرت انسانهاست و همین امر موجب آن است که عمل به آن عامل اصلاح آسیبهای فرهنگی است و مقدمه آن اصلاح جهان بینی است یعنی یک جهان بینی مادی قبل از هر چیز باید تغییر جهت به سمت الهی دهد و در این مسیر بسیاری از آسیبهای فرهنگی نمایان می گردد و بیماریهای اخلاقی فرهنگی مشخص می شود. برای اجرایی شدن چنین هدفی رفتار حضرت محمد (صلوات الله علیه) الگوی بسیار مناسبی از یک واقعیت عملی شده است و می تواند به مقابله با آسیبهای فرهنگی بپردازد، چرا که هویت آن حضرت برای تمامی مسلمین مورد پذیرش است و اسلام ناب را معرفی می کند ومانع آن می گردد که آسیب های فرهنگی از طریق فرهنگهای آسیب رسان مانند فرهنگ غربی یا اسلام مادی وارد عرصه فرهنگی مسلمین گردد و این مهم مستلزم بصیرت یافتن جامعه مسلمین است جهل وعدم کمال طلبی آسیب عظیم فرهنگی و زمانی که آگاهی به حقیقت فرهنگ اسلامی به دست آمد طرز تفكر خيالبافانه باید به تفکر واقعیت گرایانه تبدیل گردد یعنی تنها دانستن حسن و قبح فرهنگی کافی نیست بلکه عمل به آنهاست که میدان فرهنگ آسیب دیده از بی عملی به اسلام را سامان می دهد.
منابع و مراجع
(1) ( آنتونی گیدنز، 1376، جامعه شناسی، منوچهر صبوری، تهران، نی، صص. 56-55)
(2) (امام خمینی ، صحیفه نور ، تهران : وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، 1369 ، ص 13)
(3) (امام خامنه ای، بيانات در د‌‌‌‌‌يد‌‌‌‌‌ار جوانان استان خراسان شمالي)
(4)(بشیردار، تعالیم اخلاقى در قرآن نوشته در كتاب تاریخ فلسفه در اسلام، تدوین م. م. شریف، 1/224 - 241)
(5) (اشپنگلر ، جامعه شناس ، به نقل ریمون آرون در مراحل اساسی اندیشه در جامعه شناسی ، ص 107. (
(6) (فرهنگ معین)
(7) قرآن کریم
(8) (قرآن و فرهنگ زمانه، سید محمدعلی یازی، نشر کتاب مبین، ص 24 به بعد)
(9) (طبرسى، مشكاة الانوار، صفحه 157)
(10) (لغت نامه دهخدا)
(11) (محمدجوادنجفي خميني، تفسير آسان،ج۱۰،ص۳۹؛ تفسير نور،محسن قرائتي، ج۷، ص۵۷)
(12) (مرتضی مطهرى ، احیای تفکر اسلامی، ص : 433)
(13) (مرتضی مطهری، کتاب جامعه و تاریخ، صفحه61)
(14) (منصور میراحمدی، سکولاریسم اسلامی؛ نقدی بر دیدگاه روشنفکران مسلمان)
