تجويد، بودن يا نبودن؟

حسام محمدي

مدينه، مسجد پيغمبر اكرم(ص)، سال‏هاي اول هجرت: عده‏اي از اصحاب گرد هم جمع شده‏اند و به آرامي و شمرده‏شمرده قرآن تلاوت مي‏كنند. عجب آرامش روح‏افزايي بر تلاوتشان سايه افكنده است! اينها شاگردان بي‏واسطه پيامبر اكرم(ص) در يادگيري قرآن بودند. چه شد كه اين تلاوت‏هاي ساده و بي‏پيرايه در طول سال‏ها و قرن‏ها تبديل به قرائت‏هاي هنري و نمايشي شد و گرفتار انبوهي از قواعد و ضروريات دست و پاگير گرديد و نهايتاً افراد را از توجه به اهداف و مقاصد نزول اين كتاب الهي منصرف كرد؟
شايد بتوان پاسخ اين سوءال را در لابه‏لاي فرمايشات امام خميني(ره) يافت: «اساس اختلاف قاريان و اختلاف ارباب قرائت و اصحاب حركات و سكنات از بعضي امور نشأت مي‏گيرد كه الآن سزاوار نيست به آنها اشاره كنيم. عرب‏ها پيش از قرآن اين فريب‏ها و نيرنگ‏ها رانداشتند، با آن‏كه اشعار پيشينيان و متون پيش از اسلام از نظر اسلوب‏هاي عربي با قرآن تفاوتي نداشته است.
اين سفره (تجويد و اختلاف قرائات) را پهن كردند تا گروهي سودجو در كنار آن به نان و نوايي برسند و در كنار آن، سياست تعطيل علوم قرآن و تدبر و تفكر در معارف آن، با صرف عمر و وقت پيرامون آداب قرائت بوده است. پناه مي‏بريم به خداوند متعال از شيطان و نيرنگ‏هاي حساب‏شده و ظريفش1».
مرحوم حاج آقامصطفي خميني نيز در اين باره مي‏گويد: «تجويد و اختلاف قرائات، گويا از وسايل تأمين معيشت و از موجبات تقرب يافتن به سلاطين و امرا و راه يافتن به دربار آنان بوده است كه مذهب شيعه در اين‏گونه امور هيچ‏گاه دستي نداشته است و هيچ‏يك از قراء منااهل‏البيت نبوده است2».
امام خميني(ره) در بيان آداب قرائت قرآن مي‏فرمايد: «... بالجمله مطلوب در قرائت قرآن كريم آن است كه در قلوب، صورت آن نقش بندد و اوامر و نواهي آن تأثير كند و دعوت آن جايگزين شود و اين مطلب حاصل نشود مگر آن كه آداب قرائت ملحوظ گردد. مقصود از آداب آن نيست كه پيش بعضي قراء متداول شده است كه تمام همّ و همت صرف مخارج الفاظ و تأديه حروف شود و اين، يكي از مكايد شيطان است كه انسان متعبد را تا آخر عمر به الفاظ قرآن سرگرم مي‏كند. بلكه مقصود آدابي است كه در شريعت مطهره منظور شده است كه اعظم و عمده آنها تفكر و تدبر و اعتبار به آيات آن است3».
ابوحامد غزالي مي‏گويد: «بيشتر مردم به وسيله اسباب و عللي از فهم قرآن محروم‏اند و شيطان حجاب‏هايي را براي دل‏هاي ايشان قرار داده است كه از ديدن عجايب اسرار قرآن كور شده‏اند. اولين اين حجاب‏ها و اسباب و علل اين است كه همّ‏وغم انسان منصرف به بيان حروف و اداي آنها از مخارج آنها باشد و اين مسئله را شيطاني كه در كمين قرآن‏خوان است سرپرستي مي‏كند كه بدين‏وسيله مردم را از معاني كلام‏الله منصرف كند!».
از سوي ديگر برخي علما و فقهاي بزرگ معاصر، صريحاً در فتاوي خود گفته‏اند كه رعايت قواعد و محسنات تجويدي و آنچه كه علماي تجويد دستور داده‏اند لازم و ضروري نيست4.
امام خميني(ره) در پاسخ به سوءالي در مورد مخرج حرف ض (كه آيا تلفظ آن به وسيله برخورد نوك زبان با دندان آسياست يا به وسيله برخورد كناره بن زبان با دندان آسيا) در يك فتواي كلي فرموده‏اند: «شناختن مخارج حروف - طبق قواعد علماي تجويد - واجب نيست. بايد تلفظ هر حرف به نحوي باشد كه در عرف صدق كند آن حرف ادا شد5».
وقتي رعايت مخارج حروف كه بارزترين مصداق تجويد است، ضروري نيست؛ بقيه احكام و صفات عريض و طويلي كه در تجويد مطرح مي‏شود قطعاً ضروري نخواهد بود. آيت‏الله گلپايگاني(ره) در همين مورد فرموده‏اند: «محسنات تجويدي را لازم نيست مراعات كنند6». آيت‏الله مكارم شيرازي نيز فرموده‏اند: «لازم نيست آنچه را علماي تجويد براي بهترخواني قرآن ذكر كرده‏اند، رعايت كند7».
آنچه در بيان بيشتر فقها ملاك صحيح يا غلط بودن قرائت است، قواعد تجويدي نيست بلكه عرف است. مثلاً حضرت امام(ره) در مورد كلماتي چون غير، عليهم، علينا، ليلة، خير (كه بسياري افراد حرف ماقبل "يا" را به صورت مكسور تلفظ مي‏كنند) مي‏فرمايد اگر اين افراد به گونه‏اي بخوانند كه نزد عرف عرب صحيح باشد، اشكال ندارد8.
اين امثال در مورد حركات بود ولي اين مطلب در مورد مخارج و صفات حروف و ساير قواعد تجويدي نيز صادق است. حضرت امام(ره) در هيچ‏يك از اين موارد مقلدان خود را به تبعيت از اهل تجويد فرا نمي‏خوانند بلكه در همه آنها ملاك را قضاوت عرف مي‏دانند و حتي در برخي از فتاواي خود، اهل تجويد را در مقابل عرف قرار مي‏دهند9.
خلاصه كلام اين‏كه بحث تجويد از ديدگاه حضرت امام(ص) و بسياري ديگر از فقها به عنوان يك ضرورت در تلاوت قرآن مردود است و مهم‏تر اين‏كه اولين آموزگار اين كتاب يعني پيغمبر اكرم(ص) و نگارنده اين كتاب يعني خداوند متعال هيچ‏گاه در تعاليم خود از ضرورت تجويد (رعايت مخارج و صفات حروف) نام نبرده‏اند. آيا همين دليل براي اعتبار اين كلام، كافي نيست؟
پاورقيها:
2 - تفسير روحاني، ص56.
3 - چهل حديث، ص424؛ پرواز در ملكوت، ص127.
4 - استفنائات قرآني، صص 152، 68، 38.
5 - استفنائات قرآني، ص 68.
6 - استفنائات قرآني، ص152.
7 - استفنائات قرآني، ص 38.
8 - استفنائات قرآني، ص 75.
9 - استفنائات قرآني، ص 68، 66.