عدالت اجتماعی از منظر قرآن کریم چیست؟بحث درباره قرآن و شناخت مسایل مختلف آن،از همان دوران نخست مطرحبوده و
هم واره در طول تاریخ،بزرگان و دانش پژوهان در این زمینه به بحث وگفت و گو
نشسته و آثار نفیس و گرانبهایی از خود به یادگار گذاردهاند و
اینمطالعات پیوسته ادامه دارد.
بر پایه مدارک موجود،اولین کسی که درباره قرآن به بحث نشست و گفت و گو
راآغاز نمود،یحیی بن یعمر شاگرد برومند ابو الاسود دؤلی(متوفای 89)بود.نام
بردهکتابی در فن قرائت قرآن،در روستای واسط،نگاشت که شامل انواع
قرائتهایمختلف آن دوره میباشد.سپس حسن بصری(متوفای 110)کتابی در عدد
آیاتقرآن نوشت.نویسندگان و آثار دیگر موجود در این زمینه به ترتیب
ظهور،عبارتند از: عبد الله بن عامر یحصبی(متوفای 118)رسالهای در اختلاف
مصاحف عثمانی ونیز رساله دیگری در وقف و وصل در قرآن نوشته است و شیبة بن
نصاح مدنی(متوفای 130)کتاب«الوقوف»را نگاشت.آبان بن تغلب(متوفای
141)نخستینکسی است که پس از یحیی بن یعمر در فن قرائات کتاب نوشت.محمد بن
سائبکلبی(متوفای 146)اول کسی است که در«احکام القرآن»کتاب نوشت.مقاتل
بنسلیمان(متوفای 150)نخستین نویسندهای است که درباره«آیات متشابهات»
کتاب نوشت.ابو عمرو،علاء بن زبان تمیمی(متوفای 154)کتاب«وقف و
ابتدا»و«قرائات»را نوشت.حمزة بن حبیب یکی از قراء سبعه(متوفای 156)در فن
قرائاتکتاب نوشت.
یحیی بن زیاد فراء(متوفای 207)کتاب«معانی القرآن»را در سه مجلد نوشت.
این نویسنده هم چنین کتاب«اختلاف اهل کوفه و بصره و شام در مصاحف»و
کتاب«جمع و تثنیه در قرآن»را به تحریر در آورد. محمد بن عمر واقدی(متوفای
207)
کتاب«رغیب»در علوم قرآنی و«غلط رجال»را نوشت.ابو عبیده معمر بن
المثنی(متوفای 209)کتاب«اعجاز القرآن»در دو جزء و«معانی القرآن»را
نوشت.او اولکسی است که در اعجاز قرآن کتاب نوشته است.ابو عبید قاسم بن
سلام(متوفای 224)کتابهای فراوانی در علوم قرآنی نوشته و او اول کسی است که
دراین زمینه به طور گسترده کتاب نوشته است.از جمله کتب او«فضائل
القرآن»،«المقصور و الممدود»در فن قرائات،«غریب القرآن»،«ناسخ و
منسوخ»و«اعجازالقرآن»و...،را میتوان نام برد.علی بن مدینی(متوفای
234)در«اسباب نزول»
کتاب نوشت.احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی(متوفای حدود 250)کتاب«ناسخ و
منسوخ»را نوشت.ابو زرعه عراقی(متوفای 264)هزار بیت(الفیه)در«غریب الفاظ
قرآنی»سرود.ابو عبد الله احمد بن محمد بن سیار(متوفای 268)
«ثواب القرآن»و«کتاب القرائة»را تالیف کرد.ابو محمد عبد الله بن مسلم(ابن قتیبة)
(متوفای 276)کتابهای:«تاویل مشکل القرآن»و«تفسیر غریب
القرآن»و«اعرابالقرآن»و«قرائات»را نوشت.ابو العباس محمد بن یزید مبرد
نحوی(متوفای 286)
کتاب«اعراب القرآن»را نوشت.ابو عبد الله محمد بن ایوب بن ضریس(متوفای
294)کتابی در آن چه در مکه و مدینه نازل شده و نیز کتاب«فضائل القرآن»
را نوشت.ابو القاسم سعد بن عبد الله اشعری قمی(متوفای 299)رسالهای در انواعآیات قرآن نوشت.
محمد بن زید واسطی متکلم امامی(متوفای 307)کتابی در«اعجاز قرآن»
نوشت و آن را در نظم و تالیف آن دانست.محمد بن خلف بن مرزبان(متوفای 309)
کتاب«الحاوی»در علوم قرآنی در(27)جزء نوشت.ابو محمد حسن بن
موسینوبختی(متوفای 310)کتاب«التنزیه و ذکر متشابهات القرآن»را نوشت.ابو
بکر بنابی داوود عبد الله بن سلیمان سجستانی(متوفای 316)کتاب
معروف«المصاحف»
و«الناسخ و المنسوخ»و رسالهای در«قرائات»نوشت.ابن درید ابو بکر محمد
بنالحسن ازدی(متوفای 321)کتابی در«غریب القرآن»نوشت.ابن مجاهد ابو
بکراحمد بن موسی(متوفای 324)کتاب«السبعة فی القراءات»را نگاشت.ابو
البرکاتعبد الرحمان انباری(متوفای 328)«البیان فی اعراب القرآن»و«عجائب
علومالقرآن»را به نگارش در آورد.ثقة الاسلام محمد بن یعقوب کلینی(متوفای
329)
کتاب«فضائل القرآن»را تالیف کرد.ابو بکر محمد بن عزیز سجستانی(متوفای
330)کتاب معروف«غریب القرآن»را نگاشت.ابو جعفر احمد بن محمدنحاس(متوفای
338)کتب«اعراب القرآن»،«الناسخ و المنسوخ»و«معانی القرآن»
را تحریر نمود.ابو محمد قصاب محمد بن علی کرخی(متوفای حدود 360)کتاب«نکت
القرآن»را تقریر کرد.ابو بکر احمد بن علی رازی جصاص(متوفای 370)
کتاب«احکام القرآن»را در سه جلد بزرگ تالیف کرد.ابو علی فارسی(متوفای 377)
کتاب«الحجة فی القراءات»را نگاشت.ابو الحسن عباد بن عباس(متوفای
385)دراحکام القرآن کتابی نوشت.ابو الحسن علی بن عیسی رمانی(متوفای
386)کتاب«النکت فی اعجاز القرآن»را نگاشت.محمد بن علی ادفوئی(متوفای
388)کتاب«الاستغناء»در علوم قرآنی را در 20 مجلد نوشت.ابو سلیمان حمد بن
محمد بستیخطابی(متوفای 388)کتاب«بیان اعجاز القرآن»را تالیف کرد.
ابو بکر محمد بن طیب باقلانی(متوفای 403)کتاب«اعجاز القرآن»را
تقریرنمود.ابو الحسن محمد بن الحسین شریف رضی(متوفای 404)«تلخیص البیان»در
مجازات قرآن و«حقائق التاویل»در متشابه قرآن را تصنیف کرد.ابو زرعهعبد
الرحمان بن محمد(متوفای حدود 410)کتاب«حجة القرائات»را به رشتهتحریر در
آورد.هبة الله،ابن سلامة(متوفای 410)کتاب«الناسخ و المنسوخ»رانوشت.ابو
عبد الله محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید)(متوفای
413)«اعجازالقرآن»و«البیان»را در انواع علوم قرآنی نگاشته است.ابو الحسن
عماد الدین قاضیعبد الجبار(متوفای 415)«متشابه القرآن»و«تنزیه القرآن عن
المطاعن»را به تحریردر آورده است.ابو القاسم حسین بن علی مغربی(متوفای
418)«خصائص القرآن»راتالیف کرد.ابو الحسن علی بن ابراهیم حوفی(متوفای 430)
«البرهان فی علومالقرآن»را نوشت.ابو محمد مکی بن ابی طالب(متوفای
437)«الکشف عن وجوهالقراءات السبع»را در دو جزء بزرگ تالیف کرد.ابو عمرو
دانی(متوفای 444)
«التیسیر»در قرائات سبع و«المحکم»در نقطه گذاری مصحف و«المقنع»را در
رسمالخط مصحف تقریر نمود.ابو محمد علی بن احمد بن حزم ظاهری(متوفای 456)
«الناسخ و المنسوخ»را نوشت.ابو الحسن علی بن احمد واحدی نیشابوری(متوفای
468)«اسباب النزول»و«فضائل القرآن»را تالیف کرد.ابو بکر عبد
القاهرجرجانی(متوفای 471)«الرسالة الشافیه»در اعجاز قرآن و«دلایل
الاعجاز»را تقریرنمود.
ابو القاسم حسین بن محمد راغب اصفهانی(متوفای 502)«المفردات»در
الفاظغریبه قرآن را به تحریر در آورد.ابو بکر محمد بن عبد الله،ابن
عربی(متوفای 543)
«احکام القرآن»را در چهار مجلد نوشت.محمد بن حمزة بن نصر کرمانی(متوفای
حدود 550)«اسرار التکرار فی القرآن»را تالیف کرد. ابو جعفر محمد بنعلی بن
شهر آشوب(متوفای 588)«متشابهات القرآن و مختلفه»را تقریر نمود.
ابو محمد قاسم بن فیره شاطبی(متوفای 590)«حرز الامانی»قصیده معروف
درقرائات سبع را انشاء نمود.ابو الفرج عبد الرحمان بن علی بن جوزی(متوفای
597)
«فنون الافنان فی عجائب علوم القرآن»و«المجتبی فی علوم القرآن»را تالیف کرد.
ابو البقاء عبد الله بن الحسین عکبری(متوفای 616)«املاء ما من به
الرحمان»دراعراب قرآن را نوشت.علی بن محمد سخاوی(متوفای 643)«جمال القراء و
کمال الاقراء»در قرائات سبع را تالیف کرد.ابو القاسم محمد بن عبد
الله(متوفای حدود 650) رسالهای در لغات قبائل عرب که در قرآن آمده
نوشت.ابنابی الاصبع عبد العظیم بن عبد الواحد(متوفای 654)«بدیع القرآن»را
به رشتهتحریر در آورد.ابو محمد عبد العزیز بن عبد السلام(متوفای
660)«مجاز القرآن»راتقریر نمود.ابو شامه شمس الدین عبد الرحمان بن
اسماعیل(متوفای 665)
«المرشد الوجیز»را در علوم قرآنی تالیف کرد.محمد بن ابی بکر رازی(متوفای 666)«اسئلة القرآن المجید و اجوبتها»را نوشت.
در قرن هشتم جامعترین کتاب در علوم قرآنی نوشته شد.این مهم بر دستتوانای
امام بدر الدین محمد بن عبد الله زرکشی(متوفای 794)انجام گرفت.کتاب
او«البرهان فی علوم القرآن»نام دارد که در چهل و هفت فن از فنون علوم
قرآنی بحثکرده و در این باب استقصاء کامل نموده است.و نیز بدر الدین محمد
بن ابراهیم بنجماعه(متوفای 733)«کشف المعانی»در متشابهات قرآن را تالیف
کرد.کمالالدین عبد الرحمان بن محمد حلی معروف به ابن العتائقی(متوفای
770)«الناسخو المنسوخ»را نوشت.
جلال الدین بلقینی شیخ و استاد جلال الدین سیوطی(متوفای 824)«مواقعالعلوم
فی مواقع النجوم»را در انواع پنجاهگانه علوم قرآنی نوشت،که ابتداجلال
الدین سیوطی کتاب معروف خود را بر آن پایه گذاری نمود.سپس بر کتاببرهان
زرکشی دستیافت و آن را محور قرار داد.
در قرن نهم معروفترین و جامعترین کتاب در علوم قرآنی
کتاب«الاتقان»فیعلوم القرآن،بر دستبرومند جلال الدین سیوطی(متوفای
911)نوشته شد.البتهاین کتاب را باید از شاه کارهای قرن نهم به حساب
آورد،زیرا فراغت از آن درسال(872)بوده است.هم چنین وی کتاب معروف«معترک
الاقران»را در اعجازقرآن در سه مجلد بزرگ نوشته است.در همین قرن ابو الخیر
شمس الدین محمد بنمحمد بن جزری(متوفای 833)کتاب«النشر فی القراءات
العشر»و کتاب«غایة النهایة»در طبقات قراء و کتاب«فضائل القرآن»را نوشت.
قاضی زکریا بن محمد انصاری(متوفای 926)«فتح الرحمان»در رفع و دفع اشکالات و
ابهامات قرآن را تحریر نمود.ابو عبد الله محمد بن احمد مکی(متوفای
930)«الاحسان»را در علوم قرآنی نوشت.محمد بن یحیی حلبی(متوفای 963)«القول
المذهب»را در کلمات رومی معرب در قرآن تقریر کرد که ازکتاب«المهذب»سیوطی
گرفته شده است.
اضافه بر موارد فوق،کسانی که در مقدمه تفسیر خود به مباحث علوم قرآنیپرداختهاند بسیارند،از جمله:
مقدمه جامع التفاسیر راغب اصفهانی که شیواترین مباحث علوم قرآنی را
دارااست.و مقدمتان فی علوم القرآن،که مقدمة کتاب«المبانی»و مقدمه کتاب
تفسیرابن عطیه که به نام«المحرر الوجیز فی تفسیر القرآن العزیز»نوشته
است،دو مقدمهبسیار نفیس در شؤون قرآن مجید است.مقدمه تفسیر قرطبی و تفسیر
ابن کثیر وتفسیر طبری از مهمترین مقدمهها در این زمینه است. مقدمه
تفسیر«آلاء الرحمان»
شیخ محمد جواد بلاغی،از جامعترین مباحث علوم قرآنی برخوردار است.
«البیان»حضرت استاد آیت الله خویی،که مقدمهای بر تفسیر است و جامعترین
وکاملترین مباحث مهم علوم قرآنی را شامل میشود.مقدمه تفسیر صافی
فیضکاشانی و مقدمه تفسیر برهان نیز از مهمترین مباحث در جنبههای نقلی
علوم قرآنیمیباشد. مقدمه مجمع البیان علامه طبرسی از متقنترین مباحث
علوم قرآنیبرخوردار است.
از قرن یازدهم به این طرف،کتب فراوانی در تفسیر علوم قرآنی نگاشته شده
کهذکر آنها موجب تطویل است.برای نمونه نام تعدادی از آنها را در
مقدمه«التمهید»آوردهایم که میتوان رجوع نمود.
از میان آثار موجود مهمترین کتابها در زمینه علوم قرآنی اساسا دو کتابالبرهان و الاتقان میباشند.
البرهان فی علوم القرآن،تالیف امام بدر الدین محمد بن عبد الله بن بهادر
زرکشیاست.ایشان از برجستهترین علما و دانشمندان قرن هشتم میباشد.ولادت
او درقاهره مصر به سال 745 بوده است.وی در همان دیار بزرگ شده و در
رشتههایمختلف علوم اسلامی به سر حد استادی رسیده است.وی طبق مذهب شافعی
تدریس فقه میکرده و فتوی میداده است.او در سال 794 بدرود حیات گفت.
کتاب وی«البرهان»زبدهترین کتاب در مباحث علوم قرآنی است.این کتاب شمولو
گستردگی را با ایجاز و ایفاء در عبارت به هم آمیخته است.نام برده مباحث
علومقرآنی را تا 47 نوع پیش برده و درباره هر یک آن چه لازم بوده گرد
آورده است،درعین حال که گوی سبقت از سابقین خود ربوده،برای لا حقین الگوی
گرانبهاییبه جای گذاشته است.
دومین کتاب،«الاتقان»فی علوم القرآن،تالیف جلال الدین عبد الرحمان
سیوطیاست.ولادت او در اسیوط مصر به سال 849 میباشد(متوفای 911 در
قاهره).اودر تمامی علوم حدیث و تفسیر و دیگر علوم اسلامی ید طولایی دارد و
تالیفاتگرانبهایی از خود باقی گذارده است.او ابتدا کتاب استاد خود جلال
الدین بلقینی(متوفای 824)،«مواقع العلوم..»را محور قرار داده،تحریر و تهذیب
نمود و بر اوافزود و به نام«التحبیر فی علوم التفسیر»تالیف نمود.وی در
این کتاب بالغ بر 202نوع از مباحث علوم قرآنی گرد آورد. سپس بر کتاب استاد
استاد خود«البرهان»
تالیف زرکشی دستیافت و آن را بهتر پسند کرد و بنای کتاب خود را بر آن
نهاد.آن راتنقیح و تحریر نمود و مطالب بسیاری بر آن اضافه نمود و تا 80 نوع
از عناوین علوماسلامی را در آن فراهم کرد.امروزه این منابع از
گستردهترین و جامعترین علومقرآنی است که در اختیار محققین و پژوهش گران
قرار دارد.
کتاب«مناهل العرفان»فی علوم القرآن،نوشته محمد عبد العظیم
زرقانی،موسعترین کتاب در علوم قرآنی در عصر اخیر است و مجلس اعلای از هر
مصر اینکتاب را برای تدریس در دانشگاههای از هر مقرر نموده است.مقدمه
تفسیر«آلاء الرحمان»تالیف علامه بزرگ محمد جواد بلاغی(متوفای
1352)کهتحقیقیترین نوشتهها در مهمترین مسایل علوم قرآنی را شامل
میگردد و به جهتاهمیت آن،مستقلا در مقدمه تفسیر مختصر شبر در
مصر(قاهره)به چاپرسیده است.این اثر بیشتر به دفع شبهات و به دفاع از مقام
منیع قرآنپرداخته است.در مقدمه تفسیر صافی دوازده فصل به عنوان 12 مقدمه
در انواعمباحث علوم قرآنی سخن رانده شده است.مقدمه تفسیر«مرآت الانوار»که
به طور تفصیل از نظر حدیثی به مقدماتی پرداخته و با عنوان مقدمه تفسیر
البرهان سیدهاشم بحرانی به چاپ رسیده است.مقدمه مذکور تالیف ابو الحسن
عاملی اصفهانی(متوفای 1138)از شاگردان مرحوم مجلسی است.البیان فی تفسیر
القرآن،نوشتهاستاد علامه سید ابو القاسم خویی رحمه الله تعالی مقدمه لطیف و
جامعی است دربرخی مباحث علوم قرآنی و از تحقیقات عالیه در این زمینه
برخوردار است.
مباحث فی علوم القرآن نوشته دکتر صبحی صالح،استاد علوم اسلامی در دانشگاهلبنان شامل برخی از مباحث علوم قرآنی به صورت فشرده است.
قرآن رواز طاقچه هامون بیاریم پایین 
شما دوستان خوبم میتونید از طریق ارسال پیام به شماره مذکور و یا رایانامه به نشانی زیر با بنده در تماس باشید. همچنین در قسمت نظرات هم میتونید پیام خودتون رو ارسال کنید.
