فرهنگ قرآن; انسانی یا عربستانی؟ (گفتگو با عبدالکریم بهجت پور)

زهرا شاکری

اگر قرآن برای همه زمان‏ها و مکان‏ها است، چرا از اصطلاحات و فرهنگ رایج عربستان استفاده کرده است؟
این سؤال از مهم‏ترین سؤالاتی است که در مقولات دینی و معارف قرآنی مطرح می‏شود . برای پاسخ توجه به سه نکته اساسی که مقدمه پرسش به شمار می‏آید، ضرورت دارد:

1 . خاتمیت دین

آن که چنین پرسشی مطرح می‏کند شنیده یا پذیرفته که اسلام خاتم ادیان است و تامین نیازهای معرفتی و دستوری مورد نیاز انسان را تا روز قیامت‏به عهده دارد .
2 . جامعیت دین

دو نیاز اصلی بشر یعنی کمال و سعادت، بیان مصادیق و راه‏های تحقق این دو خواست فطری و عمومی بشر با توجه به معبری که زندگی فردی و خانوادگی و اجتماعی هر یک از انسان‏ها از آن می‏گذرد در واپسین برنامه وحی که در قرآن و سنت متجلی است، ارائه شده است . بشر انتظار دارد ناگفته‏ای دراین میان نباشد و راهی روشن کمال و سعادت در تمام مراحل حیات و با تمام بساطت و ترکیبی که زندگی انسان به خود می‏گیرد، در قرآن و سنت ارائه شده باشد . از سوی دیگر، لازم است دین توانایی‏ها و ظرفیت‏های فردی و جمعی بشر را به کارگیرد و باهدایت و راهنمایی کاستی‏هایش را جبران کند .
3 . زبان قرآن

«انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا; (1) ما انسان را به راه هدایت کردیم یا شکر کننده است‏یا ناسپاس‏» .
«ان علیناللهدی; (2) وظیفه ما هدایت است‏» .
زبان هدایت عمومیت و گستردگی را اقتضا می‏کند . کتاب هدایت‏باید برای ارتباط با تمام فرهنگ‏ها ظرفیت داشته باشد و در حصار تنگ فرهنگ یک دوره محصور نگردد; به عبارت دیگر، لازمه ایمان و وابستگی به قرآن و معارف آن نباید به گرفتار آمدن در فرهنگ عربی - عربستانی معاصر پیامبر انجامد .
اصرار بر پذیرش فرهنگ عربی - عربستانی عرب معاصر ظهور قرآن حتی برای عرب امروز نیز قابل پذیرش نیست . از جمع بندی این سه نکته نتیجه گرفته می‏شود که قرآن برای همه انسان‏ها و همه زمان‏ها است; نمایاننده واپسین دین و جامع‏ترین آن‏ها است و به یک فرهنگ و قوم اختصاص ندارد . در سایه قرآن، همه افراد و اقوام با هر درجه‏ای از رشد و توان، پاسخ سؤالات خود را در راه تحصیل کمال و سعادت حقیقی می‏یابند .

چرا فرهنگ و اصطلاحات عربستان در قرآن جلوه‏گر شده است؟!
در پاسخ به این پرسش باید یادآور شد، استفاده از فرهنگ و اصطلاحات مخاطبان مستقیم برای هدایت ضرورت دارد . لازمه هدایتگری ارتباط با مجموعه باورها و رفتار فرد و جامعه و نقادی آن‏ها است . در سایه همین ارتباط است که برخی از باورها و رفتارها تایید، پاره‏ای تصحیح و تکمیل و برخی مردود اعلام می‏شود . هم زبان به کار رفته در ارتباط و هم غالب مسائلی که به آسیب‏شناسی اندیشه و رفتار مربوط می‏شود، نتیجه طبیعی چنین ارتباطی است . قرآن کریم در این خصوص می‏فرماید: «نزل به الروح الامین، علی قلبک لتکون من المنذرین . بلسان عربی مبین; (3) و این قرآن به حقیقت از جانب خدا نازل شده، جبرئیل آن را نازل گردانید و آن را بر قلب تو فرود آورد تا از جمله اعلام خطر کنندگان باشی با زبان عربی و فصیح و آشکار .»
با بهره‏گیری از زبان عربی در قرآن، فهم و سنجش و راه تعقل قوم پیامبر باز و نیز پرورش روح تقوا و خود نگهداری آن‏ها ممکن می‏شود: «انا انزلناه قرآنا عربیا لعلکم تعقلون; (4) ما آن را به صورت قرآن عربی نازل کردیم شاید تعقل کنید .»
«قرانا عربیا غیر ذی عوج لعلهم یتقون; (5) قرآن عربی است که در آن هیچ ناراستی و حکم ناصواب نیست، باشد که مردم پرهیزگار شوند .»
مسائلی چون «زنده به گور کردن دختران‏» (6) ، «نسی‏» (7) - به تاخیر انداختن ماه‏های حرام برای ادامه جنگ - ، «ظهار» (8) - حرام شدن همسر با عبارت پشت تو چون پشت مادرم می‏نماید - و «ورود به خانه از پشت‏خانه‏» (9) در میان عرب جاهلی و معاصر پیامبر اتفاق می‏افتاد و قرآن که وظیفه‏خود را هدایت می‏دانست‏باید موضع خود را در مورد آن اعلام می‏کرد . ورود فرهنگ و اصطلاحات خاص عربستان به قرآن در همین راستا توجیه می‏شود .
همین هدف تربیتی و ظرفیت قوم معاصر در درک و پذیرش آیات الاهی سبب شد قرآن با مکث و درنگ نازل شود . نزول تدریجی قرآن در طول 23 سال رسالت‏حضرت پیامبر اکرم (ص) نشان می‏دهد که قرآن مترصد نوآمدهایی در وضع فردی و اجتماعی عرب بود تا در فرصت پیش آمده وظیفه «هدایت‏» را به انجام رساند: «و قرانا فرقناه لتقراه علی الناس علی مکث و نزلنا تنزیلا; (10) و قرآنی را جزء جزء بر تو فرستادیم که تو نیز بر امت‏به تدریج قرائت کنی . این از تنزیلات بزرگ ما است‏» .
استفاده از تمام ظرفیت‏های کلامی، باورها، دغدغه‏ها و دلواپسی‏ها، علائق، استعاره، تشبیهات و کنایه‏های عرب معاصر نزول قرآن، از لوازم «هدایت‏» است; چنانکه خود قرآن بر این مهم تاکید می‏ورزد: «و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه لیبین لهم; (11) و ما هیچ رسولی در میان قومی نفرستادیم مگر به زبان آن قوم تا بر آن‏ها معارف و احکام را بیان کند» .
بنابراین، اگر در قرآن مجموعه‏ای از اصطلاحات، واژه‏ها، مسائل فکری و رفتاری عربستان ظهور کند، مقتضای طبیعت هدایت و تربیت است و شگفت‏انگیز نیست .

راهی به آینده

اگر رسالت قرآن به عرب معاصر پیامبر محدود بود، هیچ سستی و فتوری در انجام این وظیفه و ابلاغ پیام هدایت و تربیت صورت نگرفته است; اما مساله رسالت جهانی و همیشگی قرآن چطور؟
جهان شمولی و عمومیت مخاطبان قرآن از آیات قرآن استفاده می‏شود; چنان که می‏فرماید:
1 . «و ما ارسلناک الاکافة للناس بشیرا و نذیرا; (12) و ما تو را جز برای این که عموم بشر را بشارت دهی و آن‏ها را از خطرهای پیش روی بترسانی نفرستادیم; ولی اکثر مردم آگاه نیستند .»
2 . قل لا اسئلکم علیه اجرا ان هو الا ذکری للعالمین; (13) بگو تقاضای پاداشی بر رسالت از شما ندارم . قرآن نیست مگر تذکری برای جهانیان .
3 . «و ما تسئلهم علیه من اجر ان هو الا ذکر للعالمین; (14) و ما تقاضایی بر این رسالت نکردیم . قرآن نیست مگر آن که تذکری برای جهانیان باشد .»
4 . «و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین; (15) ما تو را به رسالت نفرستادیم مگر آن که رحمت‏برای جهانیان .»
5 . «تبارک الذی نزل الفرقان علی عبده لیکون للعالمین نذیرا; (16) با برکت و بزرگوار آن پاک خداوندی است که قرآن را بر بنده خاص خود نازل فرمود تا برای اهل عالم اعلام خطر و هشدار باشد .»
6 . «و ما هو الا ذکر للعالمین; (17) قرآن جز تذکری برای جهانیان نیست .»
7 . «فاین تذهبون ان هو الا ذکر للعالمین; (18) پس به کجا می‏روید قرآن جز تذکری برای عالمیان نیست .»
8 . «و ما هی الاذکری للبشر; (19) و این آیات نیست مگر تذکری برای بشر .»
9 . «نذیرا للبشر; (20) قرآن اعلام خطر به بشریت می‏کند .»
10 . «هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة و ان کانوا من قبل لفی ضلال مبین و آخرین منهم لما یلحقوا بهم و هو السمیع العلیم; (21) او خدایی است که در میان قومی امی و دارای فرهنگ مادری رسولی از خود آن‏ها فرستاد تا آیاتش را بر آن‏ها بخواند و آن‏ها را تزکیه کند و کتاب و حکمت‏بیاموزد ; هر چند قبل از آن در گمراهی آشکار بودند و همچنین دیگرانی را که هنوز به آن‏ها (قوم امی) ملحق نشده‏اند; و خداوند شنوا و دانا است .»
11 . «و اوحی الی هذا القرآن لانذکرکم به و من بلغ; (22) (پیامبر) و به من این قرآن وحی شد تا شما را اعلام خطر کنم به وسیله آن و نیز هر کس را که این پیام به او برسد .»
پس در رسالت جهانی و عمومی قرآن هیچ تردیدی نیست . پیامبر همان گونه که بامردم عصر خویش سخن می‏گفت، با دیگر مردم جهان نیز که پس از آن‏ها خواهند آمد، سخن می‏گوید .
این جا است که مساله مهم چگونگی سخن گفتن قرآن با آیندگان مطرح می‏شود .

راه‏های گذر از فرهنگ عربستانی به فرهنگ انسانی

فرهنگ قرآنی فرهنگ انسانی است که در یک زمان و یک زبان شکل می‏گیرد; اما در آن محدودنمی ماند . قرآن با فرهنگ و اصطلاحات رایج در عربستان آغازید; اما به آن بسنده نکرد . مسائل مردم آن عصر عربستان را حل کرد; اما از حل مسائل عرب و غیر عرب جهان ناتوان نیست . تربیت و هدایت عرب در فرهنگ قرآنی فقط نمونه‏ای برای حل مسائل مربوط به کمال و سعادت بشریت است . شماری از ابزارهای به کار گرفته شده در قرآن برای گذر از فرهنگ محدود عربستان به فرهنگ انسانی عبارت است از:
1 . آیات متشابه

آیات متشابه (23) در قرآن و پیام‏های مرکب آن‏ها را عرب معاصر به گونه‏ای می‏فهمید; اما مفهوم شکل یافته و کامل آن برای نسل‏های بعد به ودیعت گذاشته شده و راه فهم کامل‏تر و عمیق‏تر پیام‏های دین را در عصرهای متاخر باز گذارده است .
2 . عبرت‏ها

عبرت‏هایی که در سرگذشت اقوام و امم و مثال‏ها و تشبیهات وجود دارد و انسان از حال به آینده و از کوری و نزدیک بینی به بصیرت و روشن بینی و مدیریت مناسب در آینده هدایت می‏کند . (24)
3 . اصول عام

اصول عامی که لابه‏لای موضوعات خاص بیان شده است . برای نمونه اشاره به برخی از پیام‏های عمومی تصریح شده در برخی آیات سوره احزاب سودمند می‏نماید:
الف) در آیه دوم سوره احزاب به پیامبر امر می‏کند که تابع وحی رسیده از پروردگارش باشد; اما آشکارا از آگاهی کامل خداوند به اعمال تمام انسان‏ها سخن می‏گوید: «واتبع ما یوحی الیک من ربک ان الله کان بما تعملون خبیرا» .
ب) در آیه سوم پیامبر را به توکل بر خدا فرمان می‏دهد; اما در ادامه اصل کلی کفایت‏خدا برای وکالت را مطرح می‏سازد بی‏آن که به پیامبر منحصر باشد: «وتوکل علی الله و کفی بالله وکیلا .»
ج) در آیه‏های چهارم و پنجم، بحث فرزند خوانده‏ها و لزوم انتساب آن‏ها به پدرانشان را بیان می‏کند . سپس به یک قانون کلی اشاره می‏فرماید: نسبت‏هایی که از حد زبان خارج نشود و صرفا خطای زبانی باشد گناه نیست . در واقع آیه قاعده‏ای کلی را درباره مطلق الفاظ و تعارفات لسانی را که از روی عمد به کار نرفته بیان می‏کند و زمینه استفاده‏ای بسیار فراتر از مساله فرزند خواندگی را فراهم می‏سازد: ادعوهم لآبائهم هو اقسط عندالله فان لم تعلموا آباءهم فاخوانکم فی الدین و موالیکم و لیس علیکم جناح فیما اخطاتم به ولکن ما تعهدت قلوبکم و کان الله غفورا رحیما .»
د) در آیه ششم همین سوره بحث وصیت‏به مهاجران و انصار و این که برخی از مؤمنان آن‏ها را بر اقوام و فامیل خویش ترجیح می‏دادند، مطرح شده است . خداوند با ذکراین نکته که پیامبر بر مؤمنان از خود آن‏ها سزاوارتر است و زنان پیامبر حکم مادران مؤمنان را دارند، می‏فرماید: صاحبان رحم بعضی بر بعضی در کتاب خدا از مؤمنان و مهاجران اولی و سزاوارتر هستند . از این رو، ارث را باید در مرحله اول به آن‏ها داد مگر آن که از راه احسان به دوستان وصیت کنید . آیه با این که در مورد وصیت‏به مهاجران و انصار است، با تبدیل مهاجران و انصار به دوستان حکم کلی جواز وصیت‏به دوستان پس از رعایت‏حق اولوالارحام و بستگان را بیان می‏دارد: «النبی اولی بالمؤمنین من انفسهم و ازواجه امهاتهم و اولواالارحام اولی ببعض فی کتاب الله من المؤمنین و المهاجرین الا ان تفعلوا الی اولیائکم معروفا ان ذلک کان فی کتاب مسطورا .»
ه) آیات هفتم و هشتم به مساله اخذ میثاق از تعدادی از انبیا پرداخته; اما وقتی به توضیح علت این میثاق می‏پردازد، قاعده‏ای عمومی را بیان می‏دارد: «لیسئل الصادقین عن صدقهم و اعد للکافرین عذابا الیما; تا راستگویان عالم را از حقیقت و صدق ایمانشان باز پرسند و اهل کفر را کیفر تکذیب رسل، عذابی دردناک مهیا کند .»
این ویژگی قرآن است که از موضوعات جزئی برای بیان اصول کلی بهره می‏برد تا در محدوده زمانی و مکانی خاص باقی نماند و برای همه انسان‏ها در همه زمان‏ها و مکان‏ها راهگشا باشد .
و) بطون

قرآن کریم برای دستیابی به هدف هدایت تمام انسان‏ها از حقیقتی به نام «بطون‏» نیز بهره برده است . پیامبر اکرم (ص) می‏فرماید: «ما فی القران آیة الا ولها ظهر و بطن; (23) در قرآن آیه‏ای نیست مگر آن که دارای ظاهر و باطنی است .»
از این روایت استفاده می‏شود تمام آیات قرآن، افزون بر معنای آشکار، از معانی پنهان نیز برخور دارند . حتی برخی روایات شمار این معانی پنهان را تا هفتاد بطن بر شمرده‏اند . امام صادق (ع) درباره مراد پیامبر اکرم (ص) از این می‏فر ماید: «ظهره تنزیله و بطنه تاویله منه ما قد مضی و منه ما لم یکن یجری کما تجری الشمس و القمر; (25) ظاهر قرآن تنزیل قرآن است و باطن قرآن تاویل آن است . بخشی از آن گذشته و برخی هنوز نیامده است . قرآن همچون خورشید و ماه جریان دارد . . بنابراین، مراد پیامبر اکرم (ص) آن است که هر آیه‏ای تنزیل و تاویل دارد . امام صادق (ع) در روایتی دیگر می‏فرماید: «ظهر القرآن الذین نزل فیهم و بطنه الذین عملوا بمثل اعمالهم; (26) ظاهر قرآن کسانی هستند که قرآن در بین آن‏ها نازل شد [و آیات ظاهرش در مورد آن‏ها و با آن‏ها سخن می‏گوید] ; باطن قرآن اشخاص و اقوامی هستند که [هنگام نزول نبودند و بعدها به عرصه وجود گام نهادند . آن‏ها] اعمالی انجام می‏دهند که شبیه کردار پیشینیان است‏» . [براساس همین تشابه آیات الاهی قرآن بر آن‏ها تطبیق می‏شود و قرآن بر افراد و اقوام جدید جریان می‏یابد ].
4 . سنت

وجود عناصر بیرونی نظیر وجود تبیینات پیامبر اکرم (ص) که در آیه «وانزلنا الیک الذکر لتبین للناس ما نزل الیهم و لعلهم یتفکرون; (28) و ما بر تو ذکر نازل کردیم تا به وسیله آن قرآنی را که با هدف استفاده مردم نازل شده است، برای آن‏ها تبیین کنی شاید آن‏ها تفکر کنند .» به آن تصریح شده است .
مراد از این تبیین بیان فروع، شروط و خصوصیات و قیود اوامر الاهی است که در قالب سنت از آن حضرت و عترت پاکش به دست ما رسیده است .
در سایه تبیینات چهره جامع، عمومی و گسترده قرآن روشن می‏شود و توان و ظرفیت پاسخ به تمام نیازها و سؤالات نو فراهم می‏آید .
5 . اجتهاد

چون سؤالات بشر بسیار متنوع است و همیشه امکان دسترسی به معصومان نیست، در سامان دین و نظام پاسخگوی آن عنصر مهم دیگر به نام اجتهاد آورده شده است .
اجتهاد به معنای تلاش و کنکاش در منابع اصیل دین باهدف پاسخ به سؤالات ومسائل نوآمد است . امام زمان (عج) در روایتی وظیفه عموم مردم در مسائل جدید را مراجعه به آشنایان با فرهنگ و علوم اهل بیت (ع) می‏داند و می‏فرماید: «و اما الحوادث الواقعة فارجعوا فیها الی رواة حدیثنا فانهم حجتی علیکم و انا حجة الله علیهم; (28) در مسائل جدید که بر شما واقع می‏شود، به راویان احادیث ما رجوع کنید پس آن‏ها حجت من بر شمایند و من حجت‏خدا بر آن‏ها .»
در پرتو اجتهاد پاسخ سؤالات نو از منابع اصیل که یکی از آن‏ها قرآن است استخراج می‏شود و در اختیار جامعه قرار می‏گیرد . بنابراین، قرآن کریم در فرهنگی خاص و محدود ظهور کرد; ولی با ابزارهای متفاوتی که به کار گرفت‏خود را از حصار تنگ آن فرهنگ رهایی بخشید ودر کنار حل مشکلات جامعه محدود آن روز عربستان راهکارهای حل مشکلات بشر و رسیدن او به سعادت و کمال را در همه زمان‏ها و مکان‏ها ارائه داده است .
پی‏نوشت:
1 . انسان (76): 3 .
2 . لیل (92): 12 .
3 . شعرا (26): 194 .
4 . یوسف (12): 2 .
5 . زمر (39): 28 .
6 . تکویر (81): 8 .
7 . توبه (9): 37 .
8 . مجادله (58): 2و3 .
9 . بقر (2): 189 .
10 . اسراء (17): 106 .
11 . ابراهیم (14): 4 .
12 . سباء (34): 28 .
13 . انعام (6): 90 .
14 . یوسف (12): 104 .
15 . انبیاء (21): 107 .
16 . فرقان (25): 1 .
17 . قلم (68): 52 .
18 . تکویر (81): 27 .
19 . مدثر (74): 31 .
20 . مدثر (74): 37 .
21 . جمعه (62): 3و4 .
22 . انعام (6): 19 .
23 . ر . ک: آل عمران (3): 7 .
24 . نظیر آیات 2 سوره حشر، 13 آل عمران، 111 یوسف و 26 نازعات .
25 . بصائر الدرجات، ص‏196، حدیث 7 .
26 . تفسر عیاشی، ج‏1، ص‏11، حدیث 4 .
27 . نحل (16): 44 .
28 . کمال الدین، ج‏2، ص‏483 .