پدیده ای به نام قرآن: ویژگی های اعجاز قرآن

‏ مالک بن نبی
‏ مقدمه از استاد محمود شاکر (4) ترجمه و تحقیق از علی حجتی کرمانی

ویژگی‏های اعجاز قرآن*

همانطور که دریافتیم از این ناحیه و نظر1از عرب مطالبه‏ی اقرار و تسلیم(در برابر حق توحید و نبوت)میگردد،و نیز از همین جهت وجهه است که امت عرب در سخنانی که از زبان مردی جوشیده از میان خودش می‏شنود گرفتار تحیر و سرگردانی‏ می‏گردد چون از یطرف می‏یابد که این سخن از جنس کلام خودشان می‏باشد،زیرا به‏ زبان خود آنها،زبان عربی آشکار2فروفرستاده شده...و از طرف دیگر آنرا مباین با کلام خویش می‏بیند؟...چه کند؟و متحیرا ست که پیرامون این کلام چه بگوید؟و از روی تحیر و اضطراب نشات گرفته‏ی از طغیان و کینه‏توزی و نهایت خصومت،نمی‏داند به محمد(ص)آورندهء این کلام چه نسبتی بدهد؟
به این داستان مشهور توجه کنید:

گروهی از قریش و در راس آنان‏"ولید بن مغیرة"در توطئه‏ای که تهیه دیده‏ بودند در مراسم حج انجام دهند متحیر بودند چه کنند و چه بگویند؟توطئه‏ی آنها این‏ بود که این‏بار همگی باقول واحد و بدون اختلاف و پراکندگی به آورنده و تلاوت کنندهء قرآن بر مردم،یک اتهام و نسبت را وارد سازند،نظر آنها به اینجا منتهی گردید که‏ اتهام را بهنگامی که محمد(ص)در موسم و مراسم حج مشغول خواندن قرآن است،وارد ساخته و در میان شرکت‏کنندگان شیوع دهند...اما دربارهء عناوین اتهام،این نسبتها را به مشاوره گذاردند:کاهن،مجنون،شاعر و ساحر با یکدیگر تبادل فکر نمودند که‏ محمد(ص)را با کدام یک از عناوین فوق متهم سازند وی را کاهن بنامند و یا مجنون‏ و یا شاعر و یا ساحر؟...تا اینکه نوبت اظهارنظر به مسن‏ترین و صاحب‏نظرترین ایشان‏ یعنی‏"ولید بن مغیرة"رسید،وی همه‏ی پیشنهادات آنها را بدین بیان مردود دانست.
بخدا قسم در کلام محمد شیرینی و حلاوتی است مانند اینکه اصل و ریشه‏اش‏ خرماست و شاخه و فرعش میوهء چیدنی،شما از نسبتها و اتهاماتی این چنین بهره‏ای‏ برنخواهید گرفت مگر آنکه بطلان خویش را به اثبات رسانید،بنا بر این بعقیدهء من بهتر است که این‏طور شایع گردانیم.
محمد ساحری است که با گفتر خویش میان شخص و پدرش،میان فرد و برادرش‏ بین شخص و همسرش،و میان فرد و عشیره‏اش،جدائی می‏افکند؟
این تحیر تاریک و اضطراب کور که عقل و اندیشه‏ی ایشان را زیر پوشش خود گرفته و صبر و بردباری و"کظم غیظ"را از آنها ربوده بود(آنسان که ولید آنرا توصیف‏ نمود چه درست وصف کرد...)،تحیری بود که از ناحیه‏ی استماع نظم و بیان قرآن‏ حاصل گشت،نه به دلیل درک و فهمی که از دقائق تشریع و ظرائف قانونگذاری‏ شگفتیهای اسرار آفرینش مندرج در قرآن داشتند و نه به جهت مسائل غیبی قرآن که‏ نمی‏توانستند نسبت به آنها مومن گردند و خبرهای این کتاب آسمانی از قرون گذشته که‏ قدرت شناخت و باور آنرا نداشتند...
...نور وحی همچنان فروزان بود و سال به سال درخشنده‏تر و فروزانتر می‏گشت...و محمد(ص)در علن و آشکار شدن رسالت خویش اصرار می‏وزید...تا بالاخره برای نخستین بار قرآن را به صورت آشکار بر اعراب مکه و همه‏ی آنها که به همراه‏ ایشان به طواف کعبه می‏آمدند،در مناسبتها و مراسم حج و در میان بازارها،برخواند. قریش خویش را برای متهم ساختن محمد(ص)و ستیزه باوی آماده می‏ساخت.در کینه و خصومت،انکار و تکذیب و در عداوت و آزار،لجاجت و سرسختی نشان می‏دهد....و چون دشمنی و انکار و تکذیب ایشان به درازا انجامید و چونان‏"ولید"آتش کینه و حسادت‏ و خصومت در دلهای کفرآلودشان زبانه کشید...،خداوند از طریق وحی ایشان را مورد صب و سرزنش قرار داد و به انها در رابطه‏ی با تحیر و سرگردانیشان نسبت به تلاوت‏ آیات قرآنی،نهیب زد و هشدار داد؟
مسلمانان در مدت اقامت 13 ساله‏ی رسول الله(ص)در مکه،مستضعف بودند و در سرزمین مکه بصورت‏"اقلیت‏"میزیستند...در حالیکه همچنان وحی پیاپی نازل‏ میگردید و کفار را"تحدی‏"می‏نمود که اگر راست می‏گویند همانند این قرآن را بیاورند، سپس‏"تحدی‏"را به کمتر از آن تنزل داده و از ایشان می‏خواهد تا ده سورهء برساخته‏ چونان سور قرآن ارائه دهند...و چون عاجز و ناتوان ماندند،خداوند برایشان و بر ثقلین از"جن و انس‏"،همه‏ی منافذ لجاج و عناد را بربست و وحی خویش را اینچنین‏ قاطع و محکم بر پیامبرش فروفرستاد.
"قل لئن اجتمعت الانس و الجن علی ان یاتوا بمثل هذا القرآن لایاتون بمثله‏ ولو کان بعضهم لبعض ظهیرا..3..و بحق چنین است...؟
و این،یک کلام و بلاغ قاطع و جازمی است که هیچ بازدارنده‏ای برای آن نیست‏ ...و غایت و منتها نهایتی است که مسئله‏ی قرآن و موضوع نزاع و درگیری نسبت به ان‏ را پایان می‏دهد...نه تنها نزاع میان رسول الله(ص)و قوم خویش از مردم عرب، بلکه بین او و بین کل بشریت با همه‏ی اختلافاتی که در رنگ و زبان دارند...نه بلکه‏ میان او و بین‏"مجموعه‏ی انس و جن متحد و دست به یکی شده و پشت به پشت هم‏ داده‏"
و بالاخره همین‏"گزارش و بلاغ‏"حق که نه از پیش روی و نه از پشت‏سر ردکننده‏ و بازدارنده‏ای ندارد،همان است که بعدها ما آنرا در اصطلاح‏"اعجاز قرآن‏"نام‏ نهادیم...
خواننده گرامی!
آنچه را که برایت برگشودم و تاریخ بسیار بسیار کوتاهی بود،لکن در دلالت بر تعریف و تحدید معنی‏"اعجاز قرآن‏"به مفهومی که از اطلاق این لفظ4فهمیده‏ میشود،کافی است و همچنین در دلالت براینکه این‏"اعجاز"از هر جهت و از هر ناحیه‏ اعجاز می‏باشد،کفایت می‏کند.
و نیز کاشف از امور و مسائل مهمی است که کاوشگر مسائل قرآنی و پژوهشگر در اعجاز قرآن،مستغنی و بی‏نیاز از شناخت آنها نیست.
اول-باید دانست که در مقام مسئله‏ی‏"اعجاز"،اندک و بسیار قرآن یسکان‏ است..5
دوم-اعجاز در ماهیت نظام و تربیت قرآن پایدار،محکم و ثابت می‏باشد و همچنین‏"بیان و نظم‏"آن و تباین خصائص و ویژگیهای آن با خصائص هر نظم و بیانی در "لغت عرب‏"...و در سایر لغات بشری...و بعد در بیان جمیع ثقلین، جن و انس متحد و به پشت یکدیگر داده...
سوم-کفار،معاندین و مخالفینی که توسط این قرآن مورد"تحدی‏"قرار می‏گیرند این قدرت تشخیص و تمیز و استعداد را دارا هستند که میان‏"کلام بشر"و کلامی‏ که از سنخ کلام بشر نیست،تمیز و تفاوت قائل شوند؟
چهارم-کسانیکه بوسیله قرآن‏"تحدی‏"می‏شوند،این فهم و درک را دارند که‏ بدانند آنچه را که از ایشان خواسته می‏شود تا همانند آن و یا ده سورهء برساخته‏ی مثل‏ آن را بیاورند،از قماش و نحوهء بیانی است که در ضمائر و وجدانهای خویش براستی‏ می‏یابند که خارج از جنس و سنخ بیان بشر می‏باشد.
پنجم-هرگز مفهوم این‏"تحدی‏"آن نیست که مطابق و همانند معانی و مفاهیم‏ قرآنی آورده شود،بلکه خواسته شده است از کل مفاهیم،معانی و اغراضی را که توانائی‏ برساخت و خلق آنها دارند،و در نفوس انسانی شایستگی قبول یا رد را دارا می‏باشند، بیاورند.
ششم-این تحدی برای ثقلین و همه‏ی جهانیان(انس و جن متحد و دست به‏ یکی..."تا روز قیامت ادامه و استمرار دارد...
هفتم-مسائلی که در قرآن کریم‏"از اسرار و مکنونات غیبی،و از دقائق تشریع‏ و ظرائف قانونگذاری و از شگفتیهای آیات خداوندگار در نظام آفرینش‏"وجود دارد،همه‏ و همه از این‏"تحدی‏"ای که منجر به‏"اعجاز"میگردد،جدا و ممتاز است،هرچند که‏ بطور کلی،همه‏ی آنها برهانی بشمار میرود بر این واقعیت که قرآن مجید از جانب خداوند فروفرستاده شده است ولی دلیل بر آن نیست که،"اسلوب و بیان‏"آن مباین و متضاد با "نظم و بیان‏"کلام بشری است،و با این‏"تضاد و مباینت‏"کلام رب العالمین و پروردگار
امور هفتگانه فوق،موضوعاتی است که بوسیلهء تحقیق و بررسی تاریخ نزول قرآن‏ و کنکاش و رسیدگی آیات مربوط به‏"شان نزول‏"استخراج میگردند..آیاتی که به جدال‏ مشرکین از عرب در صحت آیاتی که از آسمان برایشان می‏آمد،اشاره دارد،همانند جدال‏ ایشان در قبال سایر آیات و معجزات انبیاء سلف...
و تو را در این زمینه،سخن رسول اکرم(ص)بسنده است جائی که می‏فرماید:
"هیچ پیامبری برانگیخته نشده است مگر اینکه‏"آیات معجزاتی‏"بدو عطا گردید که جنبه‏ی‏"تنبه و عبرت‏"6داشت و برآن اساس انسانها ایمان می‏آورند...اما آیاتی که بصورت وحی به من عطا میگردید،بر من وحی میشد،بنا بر این امید من آنست‏ که پیروانم در روز قیامت بیشتر از سایر انبیاء باشد"7
قدخلت من قبلهم المثلات...
(سوره‏ی رعد آیه 6) در مجمع البیان/ج 6/صفحه‏ی 278"المثلات‏"را اینچنین معنی می‏کند:
العقوبات التی یقع بها الاعتبار عقوبتهائی که بدانها پند توان گرفت...
حال رسول اکرم(ص)در روایت فوق می‏خواهد بفرماید که معجزات پیامبران سلف همانند معجزات حضرت موسی(ع)و حضرت عیسی(ع)"مثله‏"بوده و جنبه‏ی اعتبار و پندگیری‏ داشته که معمولا انسانها با مشاهدهء آن معجزات بدانها میگرویدند.اما معجزهء من همان‏ وحیی بود که به من نازل گردید..."مترجم‏"
پی نوشت ها:
(1)-یعنی از ناحیه و وجههء نظم و بیان قرآن و عدم سنخیت آن با نظم و بیان کلام آدمی‏ ..."مترجم‏".
(2)-لسان عربی مبین.
(3)-سوره‏ی اسرار آیه 88
(4)یعنی لفظ"اعجاز قرآن‏"...مترجم‏"
(5)-یعنی همانطور که یک آیه‏ی قرآن و یک سورهء قرآن اعجاز می‏باشد،ده سوره و 50 سوره‏ و 114 سوره قرآن در یک سطح و بطور یکسان نیز اعجاز می‏باشند..."مترجم‏"
(6)-مثله عقوبت و مجازاتی که محتوای عبرت‏گیری داشته باشد و جمع آن‏"مثلات‏" می‏باشد که در قرآن کریم آمده است
(7)-سلامت معجزات سایر انبیاء از قبیل عصا و ید بیضا و مرده زنده کردن و طوفان نوح و سرد و سلامت شدن آتش بر حضرت ابراهیم و...منحصر به زمان خود آنها بود و از میان‏ رفت،اما معجزهء رسول گرامی اسلام همچنان باقی است و تا دامنه‏ی قیامت باقی خواهد ماند و لذا طبیعی است که در طول زمان و تا آخر دنیا و قیام قیامت کبری بر اساس این‏ معجزه خالده و جاویدان،پیروان حضرت محمد(ص)و ایمان آورندگان به اسلام روبه فزونی‏ گذارده و از پیروان سایر ادیان پیشی گیرد"مترجم‏"